Türk Döneminde Revan Kent Dokusu Ve Mekansal Yapıdaki Değişimin Mimari Mirasa Yansımaları

Yıl 2019, Cilt: 28 Sayı: 2, 243 - 281, 06.11.2019

Anar Azizsoy

https://doi.org/10.29135/std.562314

Cited By: 1

Öz

Çalışmada, Revan Kalesi’nin yapımı sonrası kent hüviyetini kazanmış olan kale içi tarihi kent dokusunun mimari gelişim evreleri incelenerek, Türk dönemi mirasının tarihsel ve siyasi süreçte geçirdiği değişim ve bunun kentsel çevreye yansımaları üzerinde durulacaktır. Azerbaycan/Türk hanlıklarının kuruldukları merkezlerin oluşumundaki fiziki özelliklere değinilerek, kent yapısı ve mimarideki ortak karakterin tespiti üzerinden yorumlar geliştirilirken, özellikle sanatsal değer taşıyan anıtsal eserlerin büyük oranda yok olduğuna dikkat çekilmiştir. Azerbaycan’ın mimarlık tarihi bütününde önemli yer teşkil eden söz konusu yapıların Ortaçağ Türk mimari geleneği içerisindeki yeri de vurgulanarak, Büyük Selçuklu mirasıyla etkileşim boyutları, örneklerle ilişkilendirilerek ele alınmıştır. Türk kentine özgü fiziki yapılanmanın Çarlık Rusyası dönemindeki müdahalelerle bilinçli bozulmasının sonuçlarına günümüz durumuyla mukayeseli eleştiri getirildiği çalışmada ayrıca büyük çoğunluğu günümüze ulaşamayan çok sayıda nitelikli yapının arşiv kaynakları ve yayınlardan tespiti yapılarak görselleri yayınlanmıştır. Bu bağlamda kimi örneklerin evrensel niteliği gözetilmeden uğradıkları saldırı ve tahribatların koruma kanunu çerçevesinde yasal durumları ve Rus döneminden günümüze değin konuya yaklaşım sorunları tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Türk mimarisi, Revan, tarihsel çevre, kent dokusu

The Reflection of Revan Urban Texture and Spatial Structure During Turkish Period in Architectural Heritage

Öz

After the construction of Revan Castle, the city gained its identity. In this study, the architectural development phases of the inner city of the fortress were examined and the changes in the historical and political process of the Turkish heritage and the reflections of this change on the urban environment were investigated. The physical characteristics of the centers of Azerbaijan / Turkish Khanates were discussed, comments were made on the determination of the common character of the city structure and architecture, also it has been pointed out that monuments with artistic value are largely destroyed. The importance of these structures, which constitute an important place in the architectural history of Azerbaijan, in the medieval Turkish architectural tradition, was emphasized and the dimensions of interaction with the Great Seljuk heritage were discussed in relation to the examples. In the study, comparative criticism was brought to the results of the deliberate deterioration of the physical structure of the Turkish city with the interventions in the Tsarist Russia period. In addition, a large number of qualified structures, which could not reach the present day, were identified from archive sources and publications and their visuals were published. In this context, the legal status of the attacks and destruction, which are taken into consideration in accordance with the universal nature of some examples, and the problems of approaching the subject from the Russian period to the present are discussed.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Turkish architecture, Revan, historical environment, urban texture

Kaynakça

• Ahunbay, Z. (2007). Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon. 4. bsk., İstanbul: YEM Yayınları.
• AKAK. (1878). İzvestiya İmperatorskoy Arkhelogicheskoy Komissii, dok. 523, Tom VII, Tiflis: http://pskoviana.ru/elektronnaya-biblioteka/kollektsii/arkheologiya/izvestiya-imperatorskoj-arkheologicheskoj-komissii
• AKAK. (1911). İzvestiya İmperatorkoy Arkheologicheskoy Komissii, Vıpusk 39, Sankt-Petersburg: http://pskoviana.ru/elektronnaya-biblioteka/kollektsii/arkheologiya/izvestiya-imperatorskoj-arkheologicheskoj-komissii
• AKAK. (1912). İzvestiya İmperatorkoy Arkheologicheskoy Komissii, Vıpusk 46, Sankt-Petersburg: http://pskoviana.ru/elektronnaya-biblioteka/kollektsii/arkheologiya/izvestiya-imperatorskoj-arkheologicheskoj-komissii
• Altun, A. (1988). Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet. İstanbul: Arkeoloji Sanat Yayınları.Andreasyan, H. (1974). Osmanlı-İran-Rus İlişkilerine Ait İki Kaynak. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Arık, M. O. (1969), Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri, Anadolu (XI), 57-101.
• Arutyunyan, V., Asratyan, M. ve Melikyan, A. (1968). Yerevan. Moskva: Stroyizdat.
• Aydın, M. (2008). Revan. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.35, 26) İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Azizsoy, A. (2013), Sivil Mimarinin Azerbaycan Hanlıkları Devrinden Önemli Örneği: Şekihanovlar Evi (Mimari ve Resim Üslubu Üzerine Görüşler). Sanatsal Göstergeler, 1-16, Ankara: Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi.
• Azizsoy, A. (2015), Batılılaşma Devri Tasvir Sanatının Azerbaycan Cami Mimarisinde Görülen Duvar Resimlerinden Örnekler. Uludağ Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi (29/2), 157-184.
• Bakışov, V. (2014), XV.-XVI. Yüzyıllarda Çukur-Saad Bölgesinde Ermeni Feodal Zümresinin Varlığı Konusunda İddialar ve Tarihi Gerçekler. Yeni Türkiye Dergisi (60), 201-211.
• Barthold, V. (2011). Orta Asya Türk Tarihi (Dersleri) çev. H. Dağ, İstanbul: Akademik Tarih.
• Bournoutian, G. (1992). The Khanate Of Erevan Under Qajar Rule 1795-1828. New York: Mazda Publishersin Association with Bibliotheca Persica, Costa Mesa.
• Budak, M. (1999). Kafkasya ve Osmanlı Devleti (XV.-XX. yüzyıllar), Osmanlı (C I, 595) Ankara.
• Cabbarlı, H. (2001), Geçmişten Günümüze Ermenistan’da Azerbaycan Türkleri. Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, Sayı 4, Aralık, 1-12.
• Can, Y. (2014). İslam Şehirlerinin Fiziki Yapısı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Cezar, M. (1977). Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Chardin, J. (2014). Chardin Seyahatnamesi İstanbul, Osmanlı Toprakları, Gürcistan, Ermenistan, İran (1671-1673), çev.: A. Meral, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Çoruhlu, Y. (2016). Eski Türklerin Kutsal Mezarları: Kurganlar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.  
• Dedehayır, H. (2010), Korumanın Yüzlerce Yıllık Tarihi: İtalya Örneği. Yerelden Ulusala Ulusaldan Evrensele Koruma Bilincinin Gelişim Süreci. İstanbul: Çekül Vakfı Yayınları.
• Denknalbant, A. (2010), Osmanlı Öncesi Türk Mimarisinde Çifte Minareli Cephelerin Gelişimi (Anadolu, İran, Azerbaycan, Hindistan), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Dubrovina, N. (1871). İstoriya Voynı i Vladichestva Russkikh Na Kavkaz, Ocherk Kavkaza i Narodov Ego Naselyayushikh, C: I, Sankt Peterburg.
• Efendi, R. (2007). Azerbaycan İncesanatı, Bakı: Şerg-Gerb.
• Erivan’ın İdari Yapılanması. (2018.06.09). “Erivan’ın İdari Yapılanması”, http://www.wikiwand.com/tr/Erivan, (erişim tarihi, 09.06.2018).
• Fitch, J. M. (1990). Historic Preservation Curatorial Management of The Built World, Virginia:University of Virginia Press.
• Gasparyan, M. (1983). Arkhitektura Jilıkh Domov Yerevana XIX-nachala XX vv. Moskva.
• Griboyedov, A. (1995). Polnoye Sobraniye Sochineniy v III Topmakh, Gore Ot Uma, İzdatelstvo Notabene: Sankt Peterburg.
• Haxthauzen B. August. (1855). Transcaucasia and The Tribes of The Caucasus, London.
• Hattstein & Delius (2007). İslam Sanatı ve Mimarisi (Islam Art & Architecture), İstanbul: Literatür Yayıncılık.
• İvanov, A. (2011), Yerevan: Kond Kak Resurs Naslediya Etyudı o Dukhe Mesta. Epokha Tresh, 90-99.
• İvecan, R. (2007), Osmanlı Hâkimiyetinde Revan (1724-1746), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi/Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Jelikhovskaya, V. (1885). Kavkaz i Zakavkazye, Sankt Peterburg.
• James Forsyth (tarih yok). The Caucasus: A History, Western travellers to the Caucasus. Cambridge University Press.
• Keleş, R. ve Hamamcı, C. (1997). Çevrebilim, Ankara: İmge Yayınevi.
• Kerimov, K. (18 Ekim 1995), İrevan Serdarının Sarayı, Yeni Fikir, 3.
• Konukçu, E. (2014), XVII. Asırda Revan ve Çevresinde Bir Fransız Gezgin: Jean Chardin, Yeni Türkiye (60), 2672-2677.
• Kotzebue, M. (1890). Narrative of A Journey into Persia in The Suite of The Imperial Russian Embassy in the year 1817, London: translated from the German by Plates.
• Kuban, D. (1975), Kültürel Gelişmeler ve Tarihi Çevrenin Korunması, Mimarlık Dergisi (13/5), 21-23.
• Kuban, D. (2000). Tarihi Çevre Korumanın Mimarlık Boyutu. İstanbul: YEM Yayınları.
• Kültürel Mirasın Kanuna Aykırı Eylemlere Karşı Korunması Hakkındaki Tavsiye Kararı. (2019.02.09). No. R (96) 6, (COE, 1996), http://kumid.net/euproject/admin/userfiles/dokumanlar/R-96-6.pdf, (erişim tarihi: 09.02.2019).
• Kürkçüoğlu, E. (2014), Revan’dan Erivan’a Bir Şehrin Kimliği, Yeni Türkiye Dergisi (60), 2640-2652.
• Lynch, H. F.B. (1901). Armenia, Travels and Studies 1862-1913, (Volume 2), London: University of California Libraries.
• Mahmudov, Y. (2010). The Iravan Khanate (The Russian Occupation and the Relocation of Armenians to the Lands of North Azerbaijan), Baku: Azerbaijan.
• Marouti, A. (2018), Preservation of the Architectural Heritage of Armenia, PhD Program Faculty of Preservation of Architectural HeritageDepartment of DASTU Politecnico di Milano, Italy
• Memmedov, S. (1993). Azerbaydjan Po İstoricheskam XV-pervoy polovinı XVIII. v., Baku.
• Memmedov, S. (1994), Azerbaycan XVIII. Asrın Birinci Yarısında. Azerbaycan Tarihi (En Kadim Zamanlardan XX. Asra Kadar), Redaksiyon: Ziya Bünyadov-Yusif Yusifov, Bakı.
• Miklaşevskaya, N. (1954), Khudojniki XIX. v. Mirza Kadım Erivani i Mir Mokhsun Navvab. İskusstvo Azerbaydjana, 57-61, Baku.
• Mustafa, N. (2015). İrevan Şehri, Türk-İslam Varlığı Nasıl Yok Edildi. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Monpere, F. Dyuba. (1937). Puteshestviye Vokrug Kavkaza, perevod İ. Dankeevich Pushinoy, Akademiya Nauk SSR, Gruzinskoy Filial, Sukhumi.
• Morier, J. Justinian. (1812). Journey Through Persia, Armenia and Asia Minor, to Constantinople, in the Years 1808 and 1809, London.
• Najafli, G. (2016). Iravan Fortress-The Fortress of Heroism. Baku: A.A. Bakikhanov Institute of History.
• Necefli, G. (2014), XVIII. Asırda Çarlık Rusya’sının Azerbaycan Topraklarında Ermeni Devletleri Kurma Politikası, Yeni Türkiye (60), 1-12.
• Necefli, G. (2016). İrevan Galası, Kahramanlık Galası, Bakı.
• Özcan, K. (2006), Anadolu-Türk Kent Tarihinden Bir Kesit: Selçuklu Döneminde Anadolu-Türk Kent Modelleri”, Bilig 38, 161-184.
• Petrushevskiy, İ. (1949). Ocherki Po İstorii Feodalnıkh Otnosheniy v Azerbaydjane i Armenii v XVI-nachale XIX vv. Leningrad.
• Porter, K. Robert. (1821. Ker Travels in Georgia, Persia, Armenia, ancient Babylonia (1817, 1818, 1819, 1820), Vol. 1, London: https://archive.org/details/travelsingeorgia01port/page/n31. Potto, V. (2006). Erivanskiy Pokhod Kavkazskya Voyna (1826‐1828 gg., T.1), Moskva: Tsentrpoligraf.
• Ritter, M. (2009), The Lost Mosque(s) in the Citadel of Qajar Yerevan: Architecture and Identity, Iranian and Local Traditions in the Early 19th Century. Iran and the Caucasus 13, 239-279.
• Schillinger F. Caspar, (1937). Persianiche Und Ost-Indianische Reis: Welche Random House.
• Şopen, İ. (1852). İstoricheskiy Pamyatnik Sostoyaniya Armyanskoy Oblasti v Epokhu Prisoyedineniya k Rossiykoy İmperii, Sanktpeterburg.
• Sadıgov, R. (2018), Karabağ Hanlığının Çarlık Rusya’sına İlhakı. History Studies İnternational Journal of History (10/7), 199-219.
• Sarkisyan, G. (2002). Naseleniye Vostochnoy Armenii v XIX-Nachale XX v., Etnodemograficheskoye İssledovanie. Yerevan: İzd. Gututyun.
• Sözen, M. (1990). Devletin Evi Saray. İstanbul: Sandoz Kültür Yayınları.
• Tanyeli, U. (1987), Anadolu Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (11.-15. yy.), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi/ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Tavernier, J. B. (2010). Tavernier Seyahatnamesi, Haz.: Ali Berktay, Çev.: Teoman Tunçdoğan, İstanbul: Kitap Yayınları.
• T. C. Resmi Gazete. (1989.04.20). Avrupa Mimarî Mirasının Korunması Sözleşmesinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğu Hakkında Kanun (Resmi Gazete ile yayımı: 20.4.1989 Sayı: 20145) Kanun No. Kabul Tarihi 3534 13.4.1989.
• Uvarova, P. (1904). Kavkaz, Putevıye Zametki I, A. Mamontova 1887-1904, Moskva.
• Uygur, E. (2017), Fransız Seyyahların Gözüyle Kafkasya. DTCF Dergisi 57/2, 854-884.
• Vagabova, E. (2015), Khanskiy Dvorets, Dvorets Sardara v İrevani. Arhitektura (73), 42.
• Venedik Tüzüğü. (2018.11.20). Venedik Tüzüğü, http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_tr0243603001536681730.pdf (erişim tarihi, 20.11.2018).
• Voronova, N. (1869). Sbornik Statisticheskikh Svedeniy o Kavkaz, C: I, Tiflis: İmperatorskoye Russkoye Geograficheskoye Obshestvo, Kavkazskiy Otdel.
• Zelinskiy, S. (1881). Sbornik Materialov Dlya Opisaniye Mestnosyey i Plemen Kavkaza, vıpusk I, Tiflis.