Trabzon’da Geç Dönem Osmanlı Camilerinde Ahşap Mihraplar

Yıl 2020, Cilt: 29 Sayı: 2, 707 - 743, 16.11.2020

Raziye Çiğdem Önal Zerrin Köşklü

https://doi.org/10.29135/std.708377

Cited By: 6

Öz

Bu çalışma, Trabzon’da 1813-1893 yılları arasında inşa edilen dokuz Geç dönem Osmanlı camiinde bulunan ahşap mihrapları inceleme odaklıdır. Mihrapların yapıldığı zaman dilimi XIX. yüzyılın başlarından itibaren Ampir üslup ve yüzyılın ikinci yarısından sonra Eklektik üslupların etkisindedir. İncelenen mihraplar dönemin üslupsal özelliklerini bölgesel mimari ve süsleme tarzı ile kaynaştıran özgün örneklerdir. Başkent İstanbul’dan uzaklaştıkça dönemin üslup etkileri giderek kendine özgü bölgesel bir biçim diline dönüşmekte ve bu durum Trabzon mihraplarında da etkin bir şekilde izlenmektedir. Ahşap mihraplar cami güney duvarlarının ortasında genellikle yarı daire kesitli nişlere sahip dikdörtgen kütlelerdir. Mihrapların hiçbirinde tepelik ve kavsara yoktur. Dikdörtgen çerçeve bordürlerle belirlenmiş, niş oyuntusu aşağıdan yukarıya doğru kademeli bir şekilde ele alınmıştır. Mihrap süslemeleri nişin her iki yanındaki panolar ve çevre bordürlerinde yoğunlaşmıştır. Süslemelerde farklı ve etkili S kıvrım dallar ve bu dalların uçlarına yerleştirilen laleler, C kıvrımlar, zincirek, badem geçme, çarkıfelek, rozet çiçek, yelpaze, ay yıldız ve nar motifleri görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ahşap Mihrap, Trabzon, Batılılaşma, Cami, Osmanlı, ahşap sanatı

Destekleyen Kurum

Atatürk Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Projeleri (BAP) Koordinatörlüğü

Proje Numarası

SDK 2019-7111

Teşekkür

Atatürk Üniversitesi'ne, Atatürk Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Projeleri (BAP) Koordinatörlüğü'ne teşekkür ederiz.

Wooden Mihrabs in Mosques of Late Ottoman Period in Trabzon

Öz

The fact that Trabzon, which is located within the borders of the Eastern Black Sea Region, has a rich flora and wide forests thanks to its climatic features has caused the intensive use of wooden materials in architecture. The wood, which we encounter mostly in rural areas with civil buildings such as houses and granaries; religious buildings such as mosques and masjids in Trabzon, appears as a material contributing to the originality of the 19th century architecture. The wood has been a material that is used not only in exterior architecture but also in interior architecture in the region. One of the most significant reflections of the application is the wooden mihrabs. The Mihrabs, about which various views are put forward on their emergence, symbolism and architectural form, exhibiting a unique development in different geographies and periods with their forms, materials and ornamental features are the most attractive interior architectural elements of mosques. The mihrabs that carry the sense of glory seen in the portals to the interior, maintain this tradition in the Black Sea Region. The aim of the study is to examine the wooden mihrabs of nine Late Ottoman-period mosques built between 1813-1893 in Trabzon. Mosques with mihrabs are small-sized structures that shape the rural architecture of the region. The period in which these mihrabs were constructed was under the influence of the Empire style since the beginning of the 19th century and of the Eclectic styles after the second half of the century. When we go further away from Istanbul, then-the capital, stylistic effects of the period transform into a unique regional form and this can be observed clearly in mihrabs in Trabzon. Wooden mihrabs in Trabzon mosques are examples that reveal unique forms by combining the stylistic effects of the period in which they were built with regional architectural, material and ornamental features. They are rectangular masses with semicircular crossing niches usually in the middle of southern walls of mosques. None of these mihrabs has cap stone and recessed arch. Rectangular framework is delimited by curbs and niche cove is embroidered progressively from bottom to top. Decorations on these mihrabs are seen more in panels and surrounding curbs in both sides of the niche. Different and effective S-curve branches and tulips attached to these branches in the decoration, C-curves, guilloche, almond-like transitions, passionflower, rosette flowers, fans, star and crescent as well as pomegranate motifs are seen in the decoration. In addition, the harmony of the mihrabs with the minbar, the balustrades of the mahfil, the sermon rostrums and the door wings brings an atmosphere that integrates the warm appearance of the wood with a decorative movement.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, mosque, westernization, Trabzon, wood art

Proje Numarası

SDK 2019-7111

Kaynakça

• Abdurrauf b. el Münâvî, et-Tevkîf alâ Muhummâti’t-te’rif (Tahkîk, Abdulhamid Sâlih Hamdân), Kahire 1410/1990.
• Abiha, B.Ç. (2016). Geleneksel Halk Sanatında Şahmaran Motifleri ve Bu Motiflerin Dili. Kıbrıs Üniversitesi Folklor-Edebiyat Dergisi, 22(88-4), 99-116.
• Akok, M. (1951). Trabzon’un Eski Evleri. Arkitekt, 20, 323–325.
• And, M. (2015). Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Arık, S. (2009). Türk Dokumacılık Sanatında Nar Motifi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 6(1), 583-593.
• Arseven, C.E. (1983). Mihrab. Sanat Ansiklopedisi (C.III, 1347) İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları
• Ataoğuz, Ö. (1995). Kastamonu’nun Tarihi Evlerinden Örnekler. Kültür ve Sanat Dergisi, 27, 40-43.
• Aydın, H. ve Perker, Z. S. (2017a). Trabzon Uzungöl Filak Ahşap Cami Yapısal Özellikleri, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 16(63), 1262-1269.
• Aydın, H. ve Perker, Z. S. (2017b). Kastamonu Beldeğirmen Köy Tarihi Camii’nde Ahşap Malzeme Kullanımı. Karadeniz Araştırmaları, XIV(55), 17-27.
• Aytekin, O. (1999). Ortaçağ’dan Osmanlı Dönemi Sonuna Kadar Artvin’deki Mimari Eserler, Ankara.
• Ayverdi, E.H. (1989). Osmanlı Mimarisinin İlk Devri (Ertuğrul, Osman, Orhan Gaziler, Hüdavendigar ve Yıldırım Beyazıt 630-805 (1230-1402) I, İstanbul.
• Bakırer, Ö. (1971). Ürgüp›ün Damsa Köyündeki Taşkın Paşa Camii’nin Ahşap Mihrabı. Belleten 35(139), 367-382.
• Bakırer, Ö. (2000). Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrapları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Barışta, H. Ö. (2001). Cumhuriyet Dönemi Türk Halk İşlemeciliği Desen Ve Terminolojisinden Örnekler, Ankara.
• Başkan, S. (2008). Geleneksel Karadeniz Evleri.  Erdem Dergisi ,52, 41-90.
• Bayhan, A. A. (2019). Geçmişten Günümüze Ordu’nun Geleneksel Ahşap Camileri. Ordu.
• Bayraktar, M. S. (2005). Samsun ve İlçelerinde Türk Mimari Eserleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Bayraktar, M. S. (2006). Samsun’da Türk Mimarisinin Gelişimi. Geçmişten Geleceğe Samsun 1. Kitap, 399-425.
• Bayraktar, M. S. (2007). Samsun Çarşamba’da Taceddinoğulları ve Osmanlı Dönemine Ait İki Ahşap Eser; Ordu ve Porsuk Köyü Camileri. Geçmişten Geleceğe Samsun 2. Kitap, 529-557.
• Berker, N. (1980). Türk İşlemelerinde Semboller. Sanat Dünyamız Dergisi, 20, 33-34.
• Bozkurt, T. (2007). Osmanlı Selâtin Cami Mihrapları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Bozkurt, T. (2014a). İslam Mimarisinde Mihrap Sembolizmi. Sanat Tarihi Araştırmaları (Selçuk Mülayim Armağanı), 185-206, İstanbul: Lale Yayıncılık.
• Bozkurt, T. (2014b). Osmanlı Mihrap Çerçevelerinin Gelişimi. The Central Asiatic Roots of Ottoman Culture, 657-669, İstanbul: İstanbul Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği Yayınları.
• Butasım, N. (2018). Hemşin-Bilen (Tepan) Köyü’nde Bulunan Ahşap Cami. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12, 165-187.
• Can, Y. (2003). Kastamonu ve Sinop Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14(15), 117-134.
• Can, Y. (2004). Samsun Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler, İstanbul.
• Can, Y. (2007). Samsun’da Bulunan İki Önemli Ahşap Eser Gökçeli ve Bekdemir Camileri. Geçmişten Geleceğe Samsun 2. Kitap, 509-527.
• Cerrahoğlu, M. (2012). Mitolojilerde ve Türkiye’de Derlenen Masallarda Narın Yeri. Turkish Studies 7(1), 643-651.
• Çağlıtütüncigil, E. (2013). Türk Süsleme Sanatında Nar: Form, Köken Ve İkonografik Anlamı. TÜBAR XXXIII Bahar, 61-92.
• Çalık, İ. - Bayraktar A. vd. (2015). Ahşap Camilerin Dinamik Davranışına Restorasyon Etkisinin Çevresel Titreşim Yöntemiyle İncelenmesi. 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu (1-3 Ekim 2015, Erzurum) Bildiriler Kitabı C. I, 313-328.
• Çetinor, B. (1986). Doğu Karadeniz ve Evleri, İlgi Dergisi, 44, 15-22.
• Danışman, G. H. H. (1998) Samsun Yöresi Ahşap Mimarisinin Gelenekselliği – Bafra, İkiztepe Arkeolojik Verilerinin Işığında Çarşamba Gökçeli Camii’nin İncelenmesi. IX. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, 1, 135-144.
• Delikgöz, Ö. - Alıç, F. (2010). Osmanlı İstanbul’unda Bulunan Bazı Müslim ve Gayrimüslim Mezarlıklarındaki Kimi Semboller. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 13, 113-131.
• Demir, N. (1997). Ordu ve Yöresinde Serendiler. Kültür ve Sanat Dergisi, 36, 42-45.
• Demir, N. (2004). Trabzon ve Yöresinde Ahşap Camiler. Gazi Üniversitesi Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 29, 169-188.
• Demir, N. (2005). Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi’nin Tarihi Alt Yapısı, Ankara.
• Deniz, B. (1988). Aksaray’da (Niğde) Ahşap Sütunlu İki Köy Cami. Ege Üniversitesi Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, IV, 19-56.
• Denktaş, M. (2010). Divriği’de Osmanlı Camii ve Çeşmeleri, Sivas.
• Diez, E. (1993). Mihrab. İslam Ansiklopedisi, 8, (294-301). İstanbul: MEB.
• Doğanay, H. ve Orhan, F. (2014). Şavşat’ta Geleneksel Köy Meskenleri ve Başlıca Sorunları. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18 (1), 273-297.
• Duymuş Florioti, H. H. (2015). Eski Yakındoğu’da “Nar” Sembolizmine Dair Bir Derleme Çalışması. Tarih Okulu Dergisi, 8(XXII), 19-38.
• Eker, İ. (2014). Anadolu’da Lale Kültürü. Bağbahçe Dergisi, 54, 24-27.
• Emecen, F. M. (2006). Of Kasabası’nın Ortaya Çıkışı Üzerine Notlar. Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 1, 45-54.
• Ergene, P. O. (2011). 18.Y.Y ve 19.Y.Y Türk İşleme Motiflerinde Sembol Dili Ve Sembolizm İçerikli Yeni Yorumlar. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi .
• Erzincan, T. (2005). Mihrap. İslam Ansiklopedisi, 30, (30-37), İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• Furtuna, Ç. (2018). Samsun Çarşamba’da Çantı Tekniğinde İnşa Edilmiş Ahşap Camilerin Belgelenmesi ve Vernaküler Mimari Miras Bağlamında Değerlendirilmesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Grabar, O. (1988). İslam Sanatının Oluşumu, İstanbul.
• Gültekin, R. E. (2008). Türklerde Bereket Sembolü Olarak Kullanılan Meyve Motifleri ve Mimaride Değerlendirilmesi. Turkish Studies, 3(5), 9-31.
• Halaç, H. H. ve Baran, H. (2018). Geleneksel Giysilerde ve Tarihî Yapılarda Süsleme Motifleri: Eskişehir Örneği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(4), 2813-2832.
• İbn Manzûr, Lisânû’l-Arab, I-XV, C.1, Beyrut. TARİH?
• İnce, K. (2004). Kabataş Köyü Merkez Camii/Çaykara/Trabzon. Vakıflar Dergisi, XXVIII, 225-236.
• İrene, M. (1983). Trabzon-Çaykara-Dernekpazarı Güney Kondu Mahallesi Camii. Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 5, 165-174.
• Karaca, N. (2017). Türk Çini Sanatında Kullanılan Motifler ve Anlamları Üzerine Bir Derleme. II. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu (18-19-20 Mayıs 2017) Alanya Güzel Sanatlar Bildiriler Kitabı, 255-270, Elazığ.
• Karpuz, E. (2012). Lâdik (Konya) Halıcılığının Günümüzdeki Durumu. Arış Dergisi, VII, 42-73.
• Karpuz, E. (2019). Anadolu’daki Geleneksel Süslemeli Bakır Mutfak Kapların Tasarımı. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi (20-23 Kasım 2017) Maddi Kültür Bildiriler Kitabı, 263-292, Ordu.
• Karpuz, H. (1990). Trabzon’un Çaykara İlçesi Köylerinde Bulunan Bazı Camiler. Vakıflar Dergisi, XXI, 281-298.
• Karpuz, H. (1993a). Geleneksel Trabzon Evleri. Kültür ve Sanat Dergisi,18, 19-22
• Karpuz, H. (1993b). Rize Çayeli Ormancık Köyü Camii. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırma Merkezi Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı Ayrı Basım, 253-262, Konya.
• Kaynar, H. (2018). 19. Yüzyıl Sonrası Dokunan Sivas Halısı Desenlerinde Bitkisel Motifler ve Özellikleri. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 13(26), 221-244.
• Kazaz, E. (2016). Trabzon Kırsal Cami Mimarisi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Karadeniz Teknik Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon.
• Köşklü, Z. ve Kındığılı, M. L. (2018). Geleneksel Erzurum Evlerine Bir Örnek: Yaşar İkizler Evi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 63, 685-704.
• Küçük, O. (2017). Trabzon’un Çaykara, Dernekpazarı, Hayrat ve Of İlçelerindeki Osmanlı Dönemine Ait Bazı Ahşap Camiler (18-19. yy.), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Miles, G. C. (1952). Mihrab and Anazah: A Study in Early Islamic Iconography. Arhaeologia Orientalia In Memoriam Ernst Herzfeld, 156-171.
• Narmanlı, F. (2018). Giresun Camilerinde Tezyinat, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• Nefes, E. (2009). Giresun’da Yeni Tespit Edilen Bir Ahşap Camii, Çaldağ Beldesi Melikli Mahallesi Tahtalı Camii. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 187-209.
• Nefes, E. (2010) Samsun’da Ahşap Bir Osmanlı Eseri, Ayvacık/Tiryakioğlu Cami. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 28, 151-174.
• Nemlioğlu, C. (2001). Göçeli (Gökçeli) Camii. I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler II, 117-136.
• Önal, S. (2009). Klasik Türk Edebiyatında Lâle ve Edebî Bir Tür Örneği Olarak Lâle Şiirleri. Turkish Studies, 4/2, 911-927.
• Özdemir, E. (2011). Ordu ve İlçelerindeki Türk Dönemi Mimari Eserleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniv., Sosyal Bilimler Enst., Yüksek Lisans Tezi.
• Özkan, H. ve Yurttaş, H. (2012). Ortaçağ’dan Günümüze Gümüşhane, Gümüşhane.
• Özkoca, B. (2013). Çorum Müzesi Envanterinde Bulunan El İşlemeli Peşkirler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi/Güzel Sanatlar Enstitüsü, Isparta.
• Öztürk, M. Ü. ve Arısoy, Y. (2018). Selçuklu Dönemi Seramik Sanatında Hayvan Sembolizmi. İdil 7(44), 375-381.
• Sarı, Y. (2016). Trabzon’un Hayrat, Of ve Sürmene İlçelerindeki Köy Camileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü Samsun.
• Sav, M. (2012). Tarihinde İkinci Kez Taşınan Ahşap Cami: Rize Kalkandere Hüseyin Hoca Köyü Sahil Cami. Vakıf Restorasyon Yıllığı, 4, 161-169.
• Seyfi, S. (2017). Ordu/Akkuş’ta Çantı Tekniğinde Yapılmış Cami Örnekleri. EKEV Akademi Dergisi, 21(71), 327-346.
• Sümerkan, M. R. (1991). Doğu Karadeniz’de Kırsal Kesim Geleneksel Ev Plan Tiplerinin Yöresel Dağılımı. Türk Halk Mimarisi Sempozyumu Bildirileri, 173-184.
• Sümerkan, M. R. ve Okman, İ. (1999). Kültür Varlıklarıyla Trabzon Cilt I: İlçeler ve Köyler, Trabzon.
• Sümerkan, M. R. (1990). Biçimlendiren Etkenler Açısından Doğu Karadeniz Kırsal Kesiminde Geleneksel Evlerin Yapı Özellikleri”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Karadeniz Teknik Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon.
• Şahin, M. K. (2004). Samsun Çarşamba/Yaycılar Köyü-Şehyhabil Köyü Camii. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(2), 5-36.
• Şahin, M. (2016). Giresun ve Trabzon İllerindeki Bağdadi Kubbeli Camiler, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Şenocak, E. (2016). Halk Anlatı ve İnanışlarında Mitolojik Bir Meyve: Nar. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 4(8), 228-251.
• Şimşir, Z. (2007). Ilgın Yukarı Çiğil Kasabası’ndaki İki Ahşap Cami. Uluslararası Türk Sanatı ve Arkeolojisi Sempozyumu, Yeni İpek Yolu Konya Kitabı X, 607-620.
• Tan, Ö. (1995). Kastamonu Köylerinde Geleneksel Mimari. Kültür ve Sanat Dergisi, 27, 60-62.
• Taşkan, D. (2011). Artvin İli Borkça Ve Hopa İlçeleri Camilerinde Ahşap Süslemeler, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.
• Taşkan, D. (2016). Trabzon İli Camilerinde Ahşap Minberler. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Top, M. (1997). Erken Dönem Osmanlı Mihrabları (XIV-XV. Yüzyıl). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Tuluk, Ö. İ. (2016). Of’un Mimari Mirasının Kökenleri Üzerine Yorumlar. Başlangıçtan Günümüze Her Yönüyle Of, 429-438, Trabzon.
• Tuluk, Ö. İ. ve Kazaz, E. (2015). Trabzon Bölgesi Kırsal Cami Mimarisi Üzerine Tipolojik Bir Değerlendirme. 1. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu (8-10 Ekim 2015), 1129-1146, Trabzon.
• Uçar, S. (2019). 18-20. Yüzyıl Konya Camilerinde (Merkez) Ahşap Mihrap ve Minberler. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Yavuz, M. (2009a). Çaykara ve Dernekpazarı’nda Geleneksel Köy Camileri. Ankara: Dernekpazarı Kaymakamlığı.
• Yavuz, M. (2009b). Doğu Karadeniz Köy Camilerinde Bezeme Anlayışı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(6), 307-322.
• Yetkin, S. K. (1965). İslam Mimarisi, Ankara.
• Yıldırım, E. (2016). Dereyurt Köyü Tarihi Cami. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı 2, 1115-1146, Trabzon.
• Yücel, E. (1990). Trabzon’un Ev ve Konakları. Kültür ve Sanat Dergisi,5, 34-39.
• Zorlu, T. (2017). Karadeniz Bölgesinde Ahşap Camiler: Trabzon Örneği. Mimarlık Dergisi (395). URL: http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=409&RecID=4183