Arşiv Belgelerine Göre Sinop’taki Şüheda / Şehitler Çeşmesi

Yıl 2021, Cilt: 30 Sayı: 2, 945 - 967, 20.12.2021

Nurcan Yazıcı Metin

https://doi.org/10.29135/std.890449

Cited By: 1

Öz

Osmanlı’nın son döneminde inşa edilen dört yüzlü/cepheli meydan çeşmelerinin, başkent dışında, ampir üsluptaki nadir bir örneği, Sinop’ta bulunmaktadır. Osmanlı Dönemi’nde Şüheda Çeşmesi olarak tanımlanan bu çeşmenin inşa süreci dönemin yazışmalarından takip edilebilmektedir. 1853 yılında Sinop’ta yaşanan ve tarihe Sinop Vakası olarak geçen baskında şehit olan deniz askerlerinin ruhları için mahallinde bir çeşme yapılması düşünülmüştür. İnşası planlanan çeşme için az bir miktar yardım toplanabilmiş; daha sonra inşaat için gerekli ödenek Sultan Abdülmecid (Saltanatı: 1839-1861) tarafından karşılanmıştır. 1857 yılında inşa edilen çeşmenin inşa süreci merkezin, başkent İstanbul’un kontrolünde ve denetiminde yürütülmüştür. Dönemin padişahının baniliğinde inşa edilen çeşmenin ilk keşfi Dersaadet’ten gönderilen mimar tarafından yapılmış; bazı inşaat malzemesi ve tarih taşı da Dersaadet’ten gönderilmiştir. Ayrıca çeşmenin suyunun karşılanmasında, Sinop’taki Sultan Süleyman vakfından olan su yolunun kullanıldığı ve bu bağlamda vakıf suyu kullanılan sultan adına da bir çeşmenin inşa edildiği anlaşılmıştır. Kesme taştan inşa edilen kare planlı meydan çeşmesinin kuzey ve güney cephelerinde mermer yalak/tekne, ayna taşı ve kitabe bulunmaktadır. Ayna taşında, püsküllü perde ile ay yıldız motiflerine yer verilmiştir. İki cephedeki kitabe metni aynı olmakla birlikte kitabe iki yanında farklı düzenlemeler mevcuttur. Güney cephede kitabe iki yanında Sultan Abdülmecid’in tuğrası yer alırken kuzey cephede vazodan çıkan yaprak düzenlemeleri bulunmaktadır. Yalın tutulan diğer iki cepheden doğu cephesinde yalak ve üç musluk, batı cephede ise depo kontrol penceresi vardır. Makalede, Osmanlı Arşivi’nde tespit edilen belgeler ışığında, Sinop’taki Şüheda/Şehitler Çeşmesi’nin inşa süreci ortaya konulmuş; mimari ve süsleme özellikleri tanıtılmış; çeşmenin kitabesinin dönemin önde gelen hattatlarından Mevlevi Mehmed Zeki’nin eseri olduğu belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı mimarisi, Hattat Mehmed Zeki, Osmanlı mimarisi, Sinop, çeşme mimarisi, Ampir Üslup, Hattat Mehmed Zeki

The Şüheda/Şehitler (Martyrs) Fountain in Sinop in the Light of Archive Documents

Öz

A rare example of the four-faced/sided square fountains built in the last period of the Ottoman Empire in the imperial style outside the capital is in Sinop. The construction process of this fountain, which was defined as the Şüheda Fountain during the Ottoman Period, can be followed from the correspondence of that term. The plan was to build a fountain in its place for the spirits of the naval soldiers, who were martyrized during the raid that took place in Sinop in 1853 and named as the Sinop Incident in history. A small amount of aid could be collected for the fountain planned to be built; then the necessary allowance for the construction was covered by Sultan Abdülmecid. The construction process of the fountain, which was built in 1857, was carried out under the control and supervision of the central government in Istanbul, the capital city. The first discovery of the fountain, which was built under the guidance of the Sultan of the period, was made by the architect sent from Dersaadet. Some construction materials and the date stone were also sent from Dersaadet. In addition, it is understood that the waterway from the Sultan Süleyman foundation in Sinop was used to meet the water of the fountain and in this regard, a fountain was built in the name of the Sultan, whose foundation water was used.
There is a marble trough, mirror stone and an inscription on the north and south facades of the square planned fountain, which was built of cut stone. On the mirror stone, tasseled curtain and crescent-star motifs are included. Although the text of the inscription on the two fronts is the same, there are different arrangements on both sides of the inscription. On the south façade, there is the tughra of Sultan Abdülmecid. There are leaf arrangements coming out of the vase on the northern façade of the fountain. There is a trough and three taps on the east side of the fountain, and a warehouse control window on the west side.
In the article, in the light of the documents determined in the Ottoman Archive, the construction process of the Şüheda/Şehitler Fountain in Sinop is presented; its architectural and decorative features are introduced; and it is determined that the inscription of the fountain was the work of Mevlevi Mehmed Zeki, one of the leading calligraphers of the period.

Anahtar Kelimeler

Empire Style, Calligrapher Mehmed Zeki, Ottoman architecture, Sinop, fountain, Empire Style, Calligrapher Mehmed Zeki

Kaynakça

• Acar, T. (2018). Uşak Çeşmeleri, TEKE, Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7/1, 607-640.
• Akın, G. (1993). Tanzimat ve Bir Aydınlanma Simgesi. Z. Rona (Haz.), Osman Hamdi Bey ve Dönemi Sempozyumu, s. 123-133, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Altun, A. (1981). Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi, Kütahya, Atatürk’ün doğumunun 100.Yılına Armağan, s.171-700, İstanbul.
• Barışta, H. Ö. (2002). Başkent İstanbul’dan Örnekleriyle Osmanlı İmparatorluğu
• Dönemi Çeşmeleri, Türkler Ansiklopedisi - XII, (242-246), Ankara.
• Bayat, Ali H. (1991). Hüsn-i Hat Sanatında Mevlevilik ve Mevleviler, (Ed.), 4. Milli Mevlana Kongresi, (Tebliğler), 12-13 Aralık 1989, s. 81-105, Konya.
• Bayraktar, M. S. (2016). Samsun’da Türk Devri Mimarisi, Samsun: Canik Belediyesi Yay.
• Bulut, Ö. (2019). Kırklareli ve İlçelerindeki Tarihi Su Yapıları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Denktaş, M. (2002). Anadolu Türk Mimarisi - Çeşmeler, Türkler Ansiklopedisi - 7, (872-877), Ankara.
• Derman, U. (2002). Tuğra, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C. 41, 336-339) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Egemen, A. (1993). İstanbul’un Çeşme ve Sebilleri, İstanbul.
• Esemenli, D. (1990). Sinop İli Türk Dönemi Mimarisi, (Yayınlanmmış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Eyice, S. (1993). Çeşme. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C. 3, s. 277-287), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Gökoğlu, A. (1952). Paflagonya-Kastamonu, Sinop, Çankırı, Safranbolu, Bartın, Bolu, Gerede,Mudurnu, İskilip Gayri Menkul Eski Eserler ve Arkeolojisi, cilt 1, Kastamonu.
• Hatipoğlu, O. (2007). XIX. Yüzyıl Osmanlı Camilerinde Kalem İşi Tezyinatı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• İnal, İbnülemin Mahmud K. (1955). Son Hattatlar, İstanbul.
• Karpuz, H. (2002). Sakız Adası’ndaki Kaptan-ı Derya Melek Mehmet Paşa Çeşmesi, Anadolu Araştırmaları, XVI, 321-335.
• Koçyiğit, F. (2018). Bir Güç Temsili Olarak Tanzimat Dönemi Çeşmeleri, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 12, 81-106.
• Koçyiğit, F. (2019). Osmanlı Mimarisinde Meydan Çeşmeleri, Akdeniz Sanat, 13, 339-354.
• Köşklü, Z. ve Geyik, G. (2010). İzmir’in Çeşme İlçesindeki Çeşme Mimarisi, Sanat Dergisi, 12, 125-132.
• Mert, T. (2019), Üsküdar Mevlevihanesi Şeyhi Hattat Zeki Dede (1821-1881), C. Yılmaz (Ed.), Uluslararası Üsküdar Sempozyumu X, Bildiriler, C.3, (87-91), İstanbul.
• Orman, İ. (2019). Mevlevî Bir Hattat: Mehmed Zekî Dedeefendi, 2016, https://hattatlarsofasi.com/ 2016/06/04/ mehmed-zeki-dedeefendi/, E.T. 4.11.2019.
• Önge, Y. (1997). Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemi su Yapıları, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Özsayıner, Z. C. (1992). Mevlevi Hattatlar, IX. Vakıf Haftası Kitabı, Türk Vakıf Medeniyetinde Hz. Mevlana ve Mevlevihanelerin Yeri ve Vakıf Eserlerinde Yer Alan Türk İslam Sanatları Seminerleri, Ankara, 125-142.
• Özcan, B. (2008). Sinop Deniz Felaketi, İstanbul: Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Yayını.
• Sinop Valiliği. (1990). Tarihi Sinop Çeşmeleri, Sinop: Sinop Valiliği Yayınları.
• Uluğ, H. (1923). Sinop Kitabeleri ve Çeşmeleri, Sinop.
• Ulus, İ. (2014). Açıklamalı Sinop Kitabeleri, İstanbul: Sinop Belediyesi Kültür Yayınları.
• Urfalıoğlu, N. ve N. Kara Pilehvarian (2000). Osmanlı Başkenti İstanbul’da Çeşmeler, İstanbul.
• Üstün Demirkaya, F. & İskender Tuluk, Ö. (2012). Eflatun’un Kurbağası Sinope’den Sinop’a: Kaynaklara Göre Sinop Kentinin Fiziksel Gelişimi. METU, 29/1, 45-68.
• Yavuzyılmaz, A. (2013). Gebze Çeşmeleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 25/6, 577-592.
• Yüngül, N. (1985). Trabzon’daki Haznedarzade Abullah Paşa Çeşmesi, Vakıflar Dergisi, XIX, 261-266.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)....................
• BOA., A.MKT.MHM., 76/66, 21 Muharrem 1272, 3 Ekim 1855.
• BOA., A.MKT.MHM., 77/17, 2 Safer 1272, 14 Ekim 1855.
• BOA., A.MKT.NZD., 187/79, 5 Zilkade 1272, 8 Temmuz 1856.
• BOA., A.MKT.NZD., 206/79. ..........................
• BOA., İ.DH., 303/19222, 22 Şevval 1270, 18 Temmuz 1854.
• BOA., İ.DH., 303/19246, 27 Şevval 1270, 23 Temmuz 1854.
• BOA., İ.DH., 411/27198, 23 Muharrem 1275, 2 Eylül 1858
• BOA., İ.MVL., 337/14573, 2 Zilhicce 1271, 16 Ağustos 1855.
• BOA., İ.MVL., 386/16870, 9 Rebiulevvel 1274, 28 Ekim 1857.
• BOA., İ.MVL., 386/16870-13, 24 Rebiulevvel 1274, 12 Kasım 1857
• BOA., İ.MVL., 386/16870, 26 Rebiulahir 1274, 14 Aralık 1857.