Türk Hamamının Özgünlüğü

Yıl 2021, Cilt: 30 Sayı: 2, 1465 - 1489, 20.12.2021

Oğulcan Avcı

https://doi.org/10.29135/std.908497

Öz

Köklü bir tarih ve kültüre sahip olan Türkler, mimari eserleriyle Dünya mimarlık tarihinde seçkin ve kapsamlı bir yere sahiptir. Tarihi süreçte Türklerin inşa ettikleri ve kendi kültürleriyle yoğurarak ortaya koydukları geniş mimari yelpazede dikkat çeken yapı türlerinden biri de hamamlardır. Bu makalede birçok açıdan özgün bir yan bulduğumuz Türk hamamının mimari özgünlüğü tartışılmak istenmiş ayrıca Türk toplumunun tarihi süreçte kendine ait kültür, gelenek ve karakteriyle yoğurup, özgün bir mimari, işlev ve sosyal karakter kazandırdığı hamam yapısının menşe problemine odaklanılmıştır. Bu durum Türk hamam mimarisinin oluşumunda menşe olarak görülen uygarlıklarla diğerleri tarafından ortaya konan hamam/banyo yapılarını inceleme zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Bunlar arasında Antik Yunan, Roma, Bizans, Mezopotamya, Eski Mısır, İran, Arap, Hint, Rus, Uzakdoğu ve Avrupa uygarlıkları sayılabilir. Türk hamamlarının özgün mimarisini ortaya koymak için Türkiye ve Türkiye dışında hüküm süren Türk devletlerinin hamam yapıları incelenmiş, farklı coğrafya ve farklı zaman diliminde inşa edilen bu yapıların ortak özelliklere sahip oldukları tespit edilmiştir. Ayrıca söz konusu yapıların diğer uygarlıklar tarafından inşa edilen aynı tür yapılarla farklı yönleri ortaya çıkarılmıştır. Analiz sadece mimariyle sınırlı kalmamış aynı zamanda bu yapıların kullanımındaki farklılıklar ve her uygarlığın bu yapılara kendi gelenek görenekleri içinde yüklediği anlamlar da ortaya konmaya çalışılmıştır. Tüm bunların yanında farklı uygarlıklar tarafından yıkanma yapılarına verilen adlar etimolojik olarak incelenmeye çalışılmış ve adlandırma problemine de değinilmiştir. Bu sayede söz konusu yapılara verilen adların kullanım şekilleriyle alakalı olduğu da ortaya konmaya çalışılmıştır. Böylelikle Türk hamamının her anlamda özgün bir yapıya sahip olduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk Hamamı, Türk Mimarisi, Özgünlük, Türk Coğrafyası, Hamam Mimarisi

Teşekkür

Bu makalenin üretildiği "Kütahya Hamamları (12.-19. YY) ve Türk Hamamlarının Özgünlüğü" adlı tez çalışmamın oluşturulma sürecinde engin bilgi ve tecrübesiyle bana her daim yardım eli uzatan sayın danışman hocam Prof. Dr. Canan Parla’ya derin teşekkürlerimi sunarım.

Originality of the Turkish Bath

Öz

Cleansing action is a natural need for humans. In this direction, structures have been built to meet the need for cleansing since the beginning of human history. Bath structures, encountered in all ancient civilizations of the world, are an indispensable type of architectural structure for humans. While each civilization builds its architectural culture, it also includes many facts belonging to its own traditions. Thus, each civilization creates its own unique architectural spectrum consisting of many building types. Baths are also included in this architectural range. Therefore, when examining a building type, the traditions of the civilization that created it cannot be ignored and cannot be separated from its traditions. In this context, as in every civilization, Turks have a unique architectural culture. Baths are one of the building types that make up this architectural culture. Turks, who have a deep-rooted history and culture, have a distinguished and comprehensive place in the world architecture history with their architectural works. Baths are one of the types of buildings within the wide architectural scale built by the Turks in the historical process and kneaded with their own cultures. The subject of this article is whether the Turkish bath has a unique architecture or not. Three assumptions are generally encountered regarding the issue of whether the Turkish bath has a unique architecture. One of them is that the Turkish bath has its own architecture, the other is that it is a continuation of the Roman baths, a miniature and reflection of them, and the last one is an architecture that contains the features of the Roman and Byzantine baths and corresponds to the duality of the East and West worlds. The architectural originality of the Turkish bath, in which we found a unique aspect in many ways, and the problem of origin is focused. This situation has revealed the necessity of examining the bath structures established by other civilizations and civilizations which are seen as the origin of the formation of Turkish bath architecture. These include Ancient Greek, Roman, Byzantine, Mesopotamian, Ancient Egyptian, Persian, Arabian, Indian, Russian, Far Eastern and European civilizations. To reveal the original architecture of Turkish baths, Turkish bath structure of the Turkish states reigned inside and outside of Turkey has been examined and it has been determined that these structures built in different geographies and different time periods have common technical features. In addition, it reveals different aspects of the aforementioned structures from same type of structures built by other civilizations. The analysis is not only limited to architecture, but also the differences in the use of these structures and the meanings that each civilization ascribes to these structures within their own traditions. In addition to all these, the names given to the bathing structures by different civilizations are tried to be examined etymologically and the naming problem is also mentioned. By this means, it has been revealed that the names given to these structures are related to the way they are used. In this way, it was concluded that the Turkish bath has a unique structure in every sense.

Anahtar Kelimeler

Turkish Hamam, Turkish architecture, Originality, Turkish geography, Hamam architecture, Turkish bath, Bath architecture

Kaynakça

• Ahmetbeyoğlu, A. (2014). Attila’nın Sarayı’nda Bir Romalı: Grek Seyyahı Priskos’a Göre Avrupa Hunları. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Akın, G (1990). Asya Merkezi Mekân Geleneği, Ankara: Kültür bakanlığı Yayınları.
• Akok, M. (1955). Çorum’da Ali Paşa Hamamı. Arkitekt, 25 (280), s. 85-91.
• Allsop, R. O. (1980). The Turkish Bath: Its Design And Consturction. London: E.&F. N. SPON.
• Altan, E. (2009). Sûr. TDVİA, 37, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, s. 535-537.
• Altun, A (1971). Mardin’de Türk Devri Mimarisi. İstanbul: Gün Matbaası.
• Anderson, W. J. ve Spiers R. P. (1907). The Architecture Of Greece&Rome, London: B. T. Batsford Ltd.
• Anderson, W. J. ve Spiers R. P. (1927). The Architecture Of Ancient Rome, rev. Thomas Ashby, London: B. T. Batsford Ltd.
• Atalay, B. (1986). Divanü Lugat-it-Türk Dizini, IV, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Avcı, O. (2020). Kütahya Hamamları (12.-19. YY) ve Türk Hamamlarının Özgünlüğü. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ayverdi, E. H. (1976). Osmanlı Mimarisinin İlk Devri. İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Ayverdi, E. H. (1989). Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri 855-886 (1451-1481), İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Berger, A. (2012). Bizans Çağında Hamamlar. Anadolu Medeniyetlerinde Hamam Kültürü: Mimari, Tarih ve İmgelem (ed: N. Ergin). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, s. 67-83.
• Bilgicioğlu, B. (2003), Mardin (Mimari). TDVİA, 28, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, s. 48-51.
• Boggs, R. (2010). Hammaming in the Sham: A Journey Through the Turkish Baths of Damascus, Aleppo and Beyond. Reading: Garnet Publishing.
• Brunner, H. ve Tanker, N. (1988). Mesleki Latince. Ankara: Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları.
• Büyükdığan, İ. (1991). Edirne Hamamlarının Restitüsyon Sorunları, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, 10, İstanbul, s. 27-34.
• Casaccia, G. (1876). Dizionario Genovese Italiano, Genova: Tipografia Di Gaetano Schenone.
• Cinlioğlu, H. (1976). Tokat Coğrafyası ve Tarihi, Ankara: Öngel Kitabevi.
• “Civan” maddesi (2019). Türkçe Etimolojik Sözlük. URL https://www.etimolojiturkce.com/kelime/civan (Erişim Tarihi 24.07.2020)
• Clark, S. (1994). Japan, A View From Bath. Honolulu: University of Hawai’i Press.
• Çeşmeli, İ. (2007). Antik Çağ’dan XIII. Yüzyıla Kadar Orta Asya ve Karahanlı Dönemi Mimarisi, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2013). Erken Devir Türk Sanatı, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Demirdal, S. (1968). Bütünüyle Uluborlu, İstanbul: Acar Matbaası.
• Devellioğlu, F. (1962). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara: Doğuş Matbaası.
• Erat, B. (1997). Anadolu’da 14. Yüzyıl Türk Hamam Mimarisi, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erken, S. (1983). Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Esin, E. (2006). Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eyice, S. (1960). İznik’de “Büyük Hamam” ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme, Tarih Dergisi, 11 (15), s. 99-120.
• Eyice, S. (1997). Hamam, TDVİA, 15, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, s. 402-430.
• Furetiere, A. (1690), Dictionaire Universel, Rotterdam: Arnoud & Reinier Leers.
• Gabriel, A. (1940). Voyages Archeologiques dans la Turquie Orientale, Paris: E. De Borccard.
• Genzmer, F. (1899), Handbuch Der Architektur: Entwerfen, Anlage Und Einrichtung Der Gebäude; 5 Halb-Band. Gebäude Für Heil-Und Sonstige Wohlfahrts-Anstalten, 3 Heft. Bade-Und Schwimm-Anstalten, Stuttgart: Arnold Bergstrasser Verlagsbuchhandlung A. Kröner, Vol. 4.
• Gündoğdu, H. (1992). Erzurum Lala Paşa Külliyesi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gündüz, F. (2003). Mahmut Paşa Külliyesi, TDVİA, 27, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, s. 380- 381.
• Gündüz, Küskü, S. (2014). Türk Dönemi Manisa Kenti ve Düşündürdükleri, Turkish Studies, 9 (10), s. 639-656.
• Hassanzadeh, J. (2019). İran’da Zend ve Kaçar Dönemi Hamam Mimarisi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (2019). Türk Dil Kurumu URL: https://sozluk.gov.tr/?kelime= (Erişim Tarihi: 17.10.2020).
• Klinghardt K. (1925). Die Türkischen Bader. Deutsche Bauzeitung. Berlin: Deutsche Bauzeitung G. M. B. H., 59 Jahrgang.
• Krencker, D. (1929). Die Trierer Kaiserthermen, Augsburg: Dr. Benno Filser Verlag G.M.B.H.
• Lawrie, J. (1864). The Roman or Turkish Bath: Together with Barege, Medicated, Galvanic and Hydropathic Bath, Edinburgh: Neill and Company.
• Liebich, H. S. (1983). The Architecture of Mamluk City of Tripoli, Boston: Aga Kahn Program for Islamic Architecture at Harvard University and the Massachusetts Institute of Technology.
• Müderrisoğlu, M. (2009). Fatih, Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi, TDVİA, 37, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, s. 363-364.
• Mülayim S. (2010). Süleymaniye Cami ve Külliyesi, TDVİA, 38, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, s. 114-119.
• Ochsenschlager, E. ve Popov, V. (1973). Excavation at Sirmium, Archaeology, 26/2, Boston: Archaeological Institute of America, s. 85.
• Ogilvie, J. (1986). The Students English Dictionary, London: Blackie and Son, Limited, 50 Old Bailey, E.C.
• Orcan, D. (2011). Tarihi Yarımada Bölgesinde Bulunan Hamamların İncelenmesi, Yayınlanmış yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Ögel, B. (1978). Türk Kültür Tarihine Giriş, III, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Önge, Y. (1988). Anadolu Türk Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan’ın İnşa Ettiği Hamamlar. Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 1, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, s. 403-412.
• Önge, Y. (1991). Konya Mevlâna Dergâhı’nın Kaybolan Bir Yapısı: Türbe Hamamı. 5. Milli Mevlâna Kongresi (Tebliğler), Konya: Selçuk Üniversitesi, s. 75-84.
• Önge, Y. (1995). Anadolu’da XII.-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara: VGM Yayınları.
• Ötüken, Y. ve Durukan A. (1983). Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Ankara: VGM Yayınları.
• Parker, J. H. (1881). The Architectural History of The City of Rome, London: Parker and CO.
• Parlak, S. (2008). Sahib Ata Külliyesi, TDVİA, 35, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, s. 516-518.
• Peremeci, O. N. (1939). Edirne Tarihi, İstanbul: Edirne ve Yöresi Eski Eserleri Sevenler Kurumu Yayınları.
• Retzius, G. (1885). Finnland, Berlin: Druck und Verlag Von Georg Reimer.
• Rifaioğlu, M. N. (2018). Memluk Dönemi Hamam Yapıları: Antakya Beyseri Hamamı Özelinde Yapısal-Mekânsal-İşlevsel Çözümleme, Megaron, 13 (4), s. 545-558.
• Rivoira, G. T. (1918). Moslem Architecture: Its Origins and Development. London: Oxford University Press.
• Sakaoğlu, N. (1971). Türk Anadolu’da Mengücekoğulları, İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Sakaoğlu, N. (1994). Bekâr Odaları, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 2, İstanbul: Kültür Bakanlığı Tarih Vakfı Yayınları, s. 123-124.
• Schultz, A. (1982). Deutsche Leben Im XIV. Und XV. Jahrhundert, Wien: Buchhandler Der Kais. Akademie Der Wissenschaften.
• Sibley, M. (2008). Editorial: Special Issue on Traditional Public Baths-Hammams in the Mediterranean, International Journal of Architectural Research, 2/3, s. 10-16.
• Sümer, F. (2001). Kaçarlar. TDVİA, 24, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, s. 51-53.
• Şaman, N. (1993). Isparta ve Çevresindeki Selçuklu-Beylikler Dönemi Yapıları, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tanman, M. B. (1991). Atik Valide Sultan Külliyesi, TDVİA, 4, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, s. 68-73.
• Tomar C. (2009). Sayda. TDVİA, 36, Ankara: İslam Araştırmaları Merkezi, s. 207-209.
• Trümper, M. (2009). Complex Public Bath Buildings of the Hellenistic Period. A Case Study in Regional Differences. Le bain collectif en Egypte: Balaneîa/Thermae/Hammâmât, ed: M. F. Boussac, T. Fournet, B. Redon, 7, Cairo: Institut français d’archéologie orientale du Caire, s. 139-179.
• Urquhart, D (1865). Manuel of The Turkish Baths, ed: J. Fife, London: John Churchill and Sons, New Burlington Street.
• Ülgen, A. S. (1950) Hamam, Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, 5/1, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, s. 174-178.
• Whittemore, T. (1926). The Excavations at El-Amarnah Season 1924-5, The Journal of Egyptian Archaeology. Vol. 12, No. 1/2, s. 3-12.
• Wilson, E. (1861). Eastern Or Turkish Bath, London: John Churchill, New Burlington Street.
• Yavaş, D. (1997). Hafsa Sultan Külliyesi, TDVİA, 27, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, s. 123-124.
• Yegül, F. (2006). Antik Çağ’da Hamamlar ve Yıkanma çev: E. Erten, İstanbul: Homer Kitabevi.
• Yentürk N. (2010). Roma Banyosu Nasıl Türk Hamamı Oldu?, Acta Turcica, 2, s. 94-102.
• Yeşilbaş, E. (2018). Mardin Çarşılarının Tarihi ve Mimari Özelliklerine Dair Tespitler, Sanat Tarihi Dergisi, 27, s. 97-117.
• Yılmazyaşar, H (2017). Bursa’dan Kosova’ya: Hüdavendigar Dönemi (I. Murad) Osmanlı Mimarisi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.