Tao-Klarceti Bölgesi Hıristiyan Dini Mimarisinde Görülen Palmet Motifleri

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 1, 103 - 139, 23.09.2023

Tahsin Korkut , Ufuk Elyiğit

https://doi.org/10.29135/std.1048793

Öz

Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde bulunan ve tarihi kaynaklara göre “Tao-Klarceti” olarak bilinen; Artvin ile kısmen Erzurum ve Ardahan illerini kapsayan bölgede, 8. ve 14. yüzyıllar arasında Bagratlı Gürcü hanedanlığının egemen olduğu görülmektedir. Bölgede 4. yüzyıldan itibaren yayılım göstermeye başlayan Hıristiyanlık inancı, dini mimariye de yansımıştır. Yapıların plan özelliklerinin yanı sıra süsleme anlayışında da çeşitli değişimler yaşanmıştır. Figürlü (dini kişiler, hayvanlar) ve dini semboller ağırlıklı konuların ele alındığı sahneler dışında, geometrik ve bitkisel motiflerin de kullanıldığı Tao-Klarceti mimarisine ait bezeme programında, bitkisel kompozisyonlar önemli bir yer tutmaktadır. Bu gelenek bölgedeki en eski Hıristiyanlık anıtlarından olan manastır kiliseleri ile başlayarak Orta Çağ boyunca devam etmiştir. Manastır kiliselerinin cephelerinde, palmet ve rumi motiflerinden oluşan bitkisel bezeme kompozisyonları dikkat çekmektedir. Yapıların bünyesinde yer alan bu motifler, komşu sanat çevresiyle karşılaştırıldığında etkileşim unsurlarının varlığı da dikkat çekici boyutlara ulaşmaktadır. Makalede, Artvin ve Erzurum illerinde bulunan ve günümüze kadar sağlam gelebilmiş Gürcü Hıristiyan dini mimarisine ait yapılarda tespit edilen palmet motifi örnekleri üzerinde durulmaktadır. Motifin form özellikleri irdelenmekte, yapılardaki kullanım şekline dair bilgiler sunulmaktadır. Başta, motifin terim anlamına vurgu yapılmış ve zaman içerisinde kazanmış olduğu çeşitli form özelliklerine değinilmiştir. İncelenen yapılardaki palmet motiflerinin kullanım şekilleri ve mevcut durumları belirtilmiştir. Komşu sanat çevrelerinde görülen örneklerle karşılaştırmalar yapılarak etkileşime dikkat çekilmiştir. Neticede palmet motifinin farklı kültürlerde değişik formlarda kullanıldığı ve bunun mimariye yansımalarının çeşitlilik arz ettiği gözlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gürcü, Hıristiyan Mimarisi, Bitkisel Bezeme, Taş Süsleme, Palmet

Teşekkür

Çalışmayı inceleyecek olan editör ve hakemlere şimdiden teşekkürlerimi sunuyorum. İyi çalışmalar diliyorum.

Palmette Motifs in the Christıan Religious Architecture of the Tao-Klarceti Region

Öz

It is observed that the Georgian Bagrationi dynasty was dominant in the region, which is located in the North East Anatolian Region. It is known as the “Tao-Klarceti” according to historical sources and it the provinces of Artvin, partly Erzurum, and Ardahan between the 8th and 14th centuries. The Christian belief, that started to spread in the region from the 4th century, was also reflected in the religious architecture. In addition to the plan features of the buildings, there were also various changes in the concept of decoration. Herbal compositions attract attention in the decoration program of Tao-Klarceti architecture, in which geometric and herbal motifs were also used except for the scenes in which religious issues were discussed. This tradition continued throughout the Middle Ages, starting with the Opiza (Bağcılar) and Dolishana (Bathroom) Monastery churches, which are among the oldest Christian monuments in the region. Herbal decoration compositions consisting of numerous palmette and rumi motifs come to the forefront on the facades of monastery churches. When these motifs within the structures are compared with the neighboring art environment, the presence of interaction elements are also remarkable. In this article, it was attempted to focus on the examples of palmette motifs found in the structures of the Georgian Christian religious architecture in the provinces of Artvin and Erzurum, that have survived to the present day. The aim of the study was to examine the form features of the palmette motif observed in Georgian religious architecture and to provide information about its use in buildings. Furthermore, it can also be expressed as addressing the similar and different aspects of it with neighboring art environments. In the introduction section of the study, in order to make a general evaluation to define the palmette motif, the term meaning of the motif is emphasized and various form features that it has gained over time are mentioned. Explanations are given about the usage patterns of palmette motifs observed in the structures examined within the scope of the study, and their current situation in the structures. Comparisons were made through similar and different examples observed in neighboring art environments and attention was drawn to the interaction elements of the motifs. These activities have shaped the method of the study. The palmette motif, which is used especially in the structures of the Georgian religious architecture, was arranged in different ways depending on its location. The palmettes used in the decoration program generally end with the apex of leaves placed symmetrically around a stem on the axis. It can be said that rumi motifs are a determining factor in defining the form feature of palmettes. As a result of the studies, it was observed that the palmette motif was used in different forms, in different cultures and its reflections on architecture varied.

Anahtar Kelimeler

Georgian, Herbal Decoration, Christian Architecture, Stone Decoration, Palmette

Kaynakça

• Referans1 Alpaslan, S. (1996), Antalya’nın Demre (Kale) İlçesindeki H.Nikolaos Kilisesi’nde Dini Ayinle İlgili Plastik Eselerler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Referans 2 Altungök, A. (1996), Antalya’nın Demre (Kale) İlçesindeki H. Nikolaos Kilisesi’nde Dini Ayinle İlgili Plastik Eserler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Referans3 Aytekin, O. (1999), Ortaçağ’dan Osmanlı Dönemine kadar Artvin’deki Mimari Eserler, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Referans4 Aydın, T. (2012), Erzurum Çifte Minareli Medrese Taş Süsleme Örnekleri, KMÜ Sosyal ve Ekonomi̇k Araştırmalar Dergi̇si 14 (23), 101-107.
• Referans5 Baş, G. (2013), Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Referans6 Başaran, (1987), Anadolu Mimari Bezemeleri II Roma Çağı Lotus-Palmet Örgesi, (Yayımlanmış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Referans7 Bay, Bozoğlu, İ. (2019). Kars ve Ani Kiliselerinin cephe düzenlemeleri, (10.-13.YY), (Yayımlanmış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Referans8 Bayram F. (2006), Artvin’deki Gürcü Manastırlarının Mimarisi, İstanbul: Ege Yayınları.
• Referans9 Cantay, G. (2008). Türk Süsleme Sanatında Meyve, Turkish Studies International For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 3(5), 65-86.
• Referans10 Çoruhlu, Y. (2019). Türk Sanatı’nın Ermeni Sanatı’na Etkileri, Türk Dünyası Araştırmaları, 122, (241), 313-350.
• Referans11 Doğanay, A. (2012). Tezyinat. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 41, 79-83) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Referans12 Erdem, Koçel, E. (1995). Anadolu Hadrian Dönemi Mimari Bezemeleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Referans13 Ertunç, Önkol, E. (2016). Anadolu Selçuklu Dönemi Taçkapılarında Tezyinat, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi, /Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
• Referans14 Eser, Acara, M. (2020). Bizans Maden Sanatı: Dini Törenlerde Kullanılan (Litürjik) Eşyalar, Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Referans15 Grabar, O. (2018). İslam Sanatının Oluşumu, (N. Yavuz, Çev.) İstanbul: Alfa Yayınları.
• Referans16 Kadiroğlu, M. ve İşler, B. (2010). Gürcü Sanatının Ortaçağı, Ankara: Onur Matbaacılık.
• Referans17 Karadaş, Ş. (2011), Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Bitkisel Bezeme Unsûrları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Referans18 Kaya, M. (2021). Kapadokya Bölgesi Duvar Resimlerinde Kutsal Anlam Taşıyan ve Apotropaik Etkili Motifler, Art-Sanat, 16, 409–435, Erişim: 12.09.2021, DergiPark.
• Referans19 Koçhan, N. (1995). Hellenisitk Çağ Anadolu Mimarisinde Lotu-Palmet ve Yumurta Bezekleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Referans20 Korkut, T. (2018). Artvin ve Erzurum’daki Gürcü Dini Mimarisinde Süsleme. İstanbul: Hiperyayın.
• Referans21 Kuru, Ç.K. (1997), Orta Asya Türk Sanatında Palmet ve Lâle Motiflerinin Değerlendirilmesi Hakkında Bir Deneme, Belleten, 61, (230), 37-42.
• Referans22 Mango, C. (2006), Bizans Mimarisi, Ankara: Rekmay.
• Referans23 Mülayim, S. (1976). Selçuklu Palmet Motiflerinin Tipolojisi. Anadolu (Anatolia) 20, 141-153.
• Referans24 Ögel, S. (1987), Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Referans25 Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Referans26 Özçalık, M. (2017). Lotus Çiçeğinin Farklı Kültürlerdeki Önemi ve Peyzaj Tasarımında Kullanımının İrdelenmesi, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 10, 22-28.
• Referans27 Özkul, K. (2020). Sivas Gök Medrese Bezemeleri, Semboller ve Anlamları, Şehir Araştırmaları Dergisi, 6 (11), 51-74.
• Referans28 Sağır, G. (2014). 10.Yüzyılda Kars ve Ermeni Dini Mimarisi, Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi, Ermeni Meselesi Özel Sayısı 1, 1, (60), 857-888.
• Referans29 Strzygowski, J. (1918), Die Baukunst der Armenier und Europa. Heidelberg: The Getty.
• Referans30 Sözen, M. ve Tanyeli, U. (2010). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Referans31 Tay, L. (2010), Orta Çağ Taş İşçiliğinde Palmet Motifi: Kayseri Örneği. ZfWT: Zeitschrift für die Welt der Türken/Journal of World of Turks, 2 (3), 279-291.
• Referans32 Thierry, M. J. (1989). Armenian Art, New York: Harry N. Abrams, Incorporated.
• Referans33 Turani, A. (1993). Sanat Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Referans34 Ünal, R. H. (1982), Osmanlı Öncesi Anadolu-Türk Mimarisinde Taçkapılar, İzmir: Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Referans35 Yavuzyiğit, P., Z. (2021). Anadolu Coğrafyasında “Hayat Ağacı” Motifi, Tasarım Özellikleri ve Özgün Yorumlamalar, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Referans36 Yıldız, E. (2016). Van’daki Hıristiyan Dini Mimarisine Ait Plastik Süslemelerde Görülen Bitkisel ve Geometrik Motifler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.