Selçuklu Öncesi Hilafet Merkezinde Türk Askeri Varlığı

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 47, 221 - 237, 30.08.2019

Mehmet Emin Şen

https://doi.org/10.35237/sufesosbil.575118

Öz

VII. asırda ortaya çıkan İslam, Hz. Muhammed’in rehberliğinde büyük
inkişaf göstererek daha onun sağlığında, 30 yıl gibi kısa süre içerisinde Arabistan’ın
tamamına hâkim olmuş ve beraberinde büyük bir sosyal zümreyi doğurmuştu.  Müslüman Arapların oluşturduğu bu sosyal
birliktelik İslam dininin bütün cihana yayılması amacıyla fetih haraketlerine
başladılar. Hemen önlerinde bulunan engelleri aşmak üzere Bizans ve Sasani gibi
büyük imparatorluklara karşı iki koldan askeri sefere çıktılar. Daha Dört Halife
döneminde (632-661) iken Müslümanlar, Sasani topraklarına hâkim olup Türk
sınırlarına dayandılar. Emeviler Döneminde (661-750) Türk yurtlarında
gerçekleştirilen Müslüman akınları ise, Türk Arap ilişkilerini geliştirdi ve olgunlaştırdı.
Dolayısıyla Çin sınırlarında yaşayan Türkler dahi İslam dininden haberdar oldular.
Abbâsîlerin ilk yüzyılına gelindiğinde (750-850) artık Türk - Arap ilişkileri
deyim yerindeyse zirveye ulaşmıştı. Abbâsî ordusunun kâhir ekseriyetini
oluşturan Türk askeri için Bağdat şehri yeterli gelmiyordu. Abbâsî Halifesi bu
sorunu ancak Türkler için yeni bir şehir kurarak çözebildi. Nitekim Bağdat
yakınlarında Samarra adında yeni bir kente Hilafet merkezi ile tüm Abbâsî saray
ve müçtemilatı nakledildi. Artık Türk askeri komuta kademesinin sözünün geçtiği
bir dönem başlamış oldu.

Müslüman Araplarla Türkler arasında başlayan Selçuklu öncesi bu
ilişkiler ve Samarra kenti yeteri kadar bilinmemektedir. Bu makalede Türklerin
siyasi ve kültürel hayatlarına tesir eden bu denli önemli ilşkiler ağı, Samarra
öncesinden başlanarak Selçukluların çıkışına kadarki süreci ortaya
konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Samarra, Abbasiler, Abbasi Döneminde Türkler

Kaynakça

• Ahmed Emin, (2006). Zuhru’l-İslam. Beyrut.Asadov, Farda, (2002). VIII.- X. Yüzyıllarda Abbâsî Ordusundaki Türk Muhafızların Sayısı ve Onlar İçin Yapılan Harcamalar, Çev: Mahmut Yavaşî, Ankara: Türkler Ansiklopedisi.Aslanaba, Oktay, (1966). Samerra, İstanbul: MEB, İA.Barthold, W., (2013). İslâm Medeniyeti Tarihi, Haz. M. Fuad Köprülü, İstanbul: Alfa Yayınları.Bayat, Fazıl, (2002). Moğol İstilasına Kadar Irak Türkleri, (IV, ss. 795-802). Ankara: Türkler Ansiklopedisi.Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Câbir, (1987). Fütûhu’l-Buldân, çev. Mustafa Fayda, Ankara.Bosworth, C. E., (1970). The Turks In The Islamıc Lands Up To The Mıd-11 th Century. in Philologiae Turcicae Fundamenta, III, ed. Cl. Cahen, Wiesbaden, 1-20.Bosworth, C. E., (1993). “Nasr b. Sayyâr”, EI2, Leiden-New-York.Brockelmann, C., (1954). İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, Türkçe Tercüme, Neşet Çağatay, Ankara.Câhiz, (1988). Hilafet Ordusununun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, Terc. Ramazan Şeşen, Ankara.Corci Zeydan, (1966). İslam Medeniyeti Tarihi, Sadeleştiren: Mümin Çevik, I-V, İstanbul.Daniel Pipes, (1981). Slave Soldiers And Islam The Genesis of A Military System, New Haven and LondonDemirci, Mustafa, (2005), Emevîlerden Abbâsîlere Geçiş Sürecinin Bir Tanığı olan Abdullah İbnü’l-Mukaffa, Risaletü’s-Sahabesi, Dokuz Eylül Ün., İlâhiyat Fak., sayı: 21, s. 117-148. Dineverî, Ebû Hanife Ahmed b. Dâvud (ö. 282/895), (1995). el-Ahbâru’t-Tıvâl, thk.Ömer Faruk et-Tabbâ’, Beyrut, Ebû’1-Fidâ, (1840). Kitâbu Takvîmi’l-Büldân, Ebû’l-Fidâ, İmâdüddîn İsmail b. Ali, Kitâbü Takvîmu’l-Buldân, thk. J. T. Reınaud- W. Mac Guckın De Slane, Paris. El-Makdisî, Mutahhar b.Tahir (ö 355/966), 1899-1919). Kitậbu’l-Bed’i ve’t-Târih, nşr. Cle’ment Huart, I-VI, Paris.Frye, R.N.-Sayılı, Aydın, (1946). Selçuklulardan Evvel Orta Şarkta Türkler, Belleten, X, Ankara, sayı. 37, ss. 97-131.Gibb, Hamilton Alexander Roskeen, (1929). Orta Asya’da Arap Futûhatı, ter. M. Hakkı, İstanbul.Gordon, Matthew, (2001).The Commondars of the Samarran Turkish Military. The Shaping of a Third/Ninth –Century Imperial Elite, A Medieval Islamic City Peconsider, Edidet by Chase F. Robinson. Oxford. Halife b. Hayyât, (ö. 240/854), (1985). Tarihu’l-Halife, (Tak. Ekrem Ziya el-Ömerî), Riyad.Hasan İbrahim, Hasan, (1965). Târîhu’l-İslâm, es-Siyasî ve’d-Dînî, ve’s-Sekâfî ve’l-İctimâî, Kahire.Hatîb el-Bağdâdî, (1931). Tarihu Bağdad, Kahire.İbn Havkal, Ebu’l-Kâsım Muhammed b Havkal, (ö. 367/977), (1938). Kitâb Sûretü’l-Arz, Tahkik J.H. Kramers, Leiden.İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed, (ö.421/1030), (1913). Tecâribü’l-Ümem ve Teâkubu’l-Himem, I-II, Mısır. İbn A’sem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed b. A’sem el-Kûfî, (ö. 314/926), (1986). Kitabu ‘l-Fütûh, I-IV, Beyrut.İbn Abdirabbih, Ebû Amr Ahmed b. Muhammed en-Endelûsî, (1962). el-Ikdu’l-Ferid, Kahire.İbn Asâkîr, Ebû’l-Kâsım Şikâtüdddin Ali b. Hasan b. Hibetullah b. Abdullah, (1988). Târîhu Medîneti Dımaşk, thk. Muhibbuddin Ebi Said Ömer b. Ğarâme el-Ömerî, Beyrut.İbn Haldun, Abdurrahman b. Muhammed (ö. 808/1405), (1979), el-İber ve Divânü’l-Mübtede’ ve’l-haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men Âsâruhum min zevi’s-Sultâni’l-Ekber, Beyrutİbn Hazm, (1357). Cevamiu’s-Sire, Mısır.İbn Hurdâzbih, Ebu’l-Kasım Ubeydullah b. Abdullah, (ö. 299/912) (1889). el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Tahkik, M. J. De Goeje, Leiden.İbn Kesir, Ebu’l-Fida İsmail b. Ömer, (1990). el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut.İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (1987). el-Maârif, Thk. Servet Ukkâşe, Beyrut.İbnü’l-Cevzi, Cemâlüddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed (ö. 597/1201), (1992). el-Muntazam fi tarihi’l-Ümem ve’l-Müluk, (Neşr. Muhammed–M. Abdülkadir Ata) I-XVIII, Beyrut.İbn Tağriberdî, (1963). Ebu’l-Mehâsin Cemâleddin Muhammed Yusuf b. Tağriberdî, en- Nucûmü’z-Zâhire fi Mülûki Mısır ve’l-Kâhire, Kahire.İbnü’d-Devâdâri, Ebû Bekr b. Abdillâh b.Aybek (736/1335), (1960-1992). Kenzü’d-Dürer ve Câmiı’l-Ğurer, thk. Salahaddin el-Müneccid, I-1X, Beyrut-Kahire.İbnü’l-Esîr, İzzüddin Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezeri,(1965). el-Kamil fi’t-Târih, Beyrut.İbnü’l-Fakîh, (1996). Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. İshâk el-Hemedânî, (ö. 300/912), Kitâbü’l-Buldân, thk. Yusuf el-Hâvî, Beyrut.İbnü’t-Tiktaka, (1966). Muhammed b. Ali b. Tabâtabâ, (ö.709/1309), el-Fahrî fi’l-Ậdâbi’s-Sultâniyye ve’d-Düveli’l-İslâmiyye, Beyrut.İstahrî, (1961). Kitâbü’l-Mesâlik, İstahrî, Ebû İshak İbrahim b.Muhammed el-Fârisî, Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, Kahire.Kitapçı, Zekeriya, (1994). Yeni İslâm Tarihi ve Türkler, Konya.Lewis, Bernard, (1976). Tarihte Araplar, trc. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul.Mahmut Şakir, (1991). Tarihu’l-İslâm, Beyrut.Makrîzî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ali, (ö. 845/1441), (1270). Kitâbü’l-Mevâiz ve’l-İ’tibar bi Zikri’l-Hıtatı ve’l-Âsâr, I-II, Bulak.Mantran, Robert, (1981). İslamın Yayılış Tarihi, Çev: İsmet Kayaoğlu, Ankara.Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen el-Hüseyin b. Ali el-Mes’ûdî, (1987). Mürûcü’z-Zeheb ve Meadinü’l-Cevher, thk. Müfîd Muhmammed Kamîha, Beyrut.Nerşahî, Ebû Bekir Muhammed b. Ca’fer en-Nerşahî, (1965). Târîhu Buhara, Mısır.Nüveyrî, Şehabeddin Ahmed b. Abdülvehhab (ö. 733/1332), (1985). Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, Tah. Said Abdülfettah Aşûr, I-XXVII, Kahire.Ömer, Faruk, (1977). El-Hilâfetü’l-Abbâsiyye fi Asri’l-fevda’l-Askeriyye, BağdatÖmer Ferruh, (1975). Tarihu’l-Edebi’l-Arabi, I-III, Beyrut.Özaydın, Abdülkerim, (2002). Türklerin İslâmiyeti Kabulü, Türkler Ansiklopedisi, Ankara, IV, ss. 239-262.Sûlî, Ebû Bekir Muhammed b. Yahya es- Sûlî, (ö. 335/946), (1983). Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî Billah (Nşr. J. Heywort Dunne) Beyrut.Suyûtî, Celaleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), (1995). Târihu’l-Hulefâ, thk.Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Beyrut.Şen, Mehmet Emin Şen, (2009). Bağdat’ta İkinci Nesil Türkler, Konya.Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir, (ö.310/922), (1967). Târihu’l- Ümemi ve’l–Muluk, Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, I-XI, Beyrut.Wellhausen, Julius, (1963). Arap Devleti ve Sükûtu, (trc. Fikret Işıltan) Ankara.Ya’kûbî, (1965). Târihu’l-Ya’kûbî, I-II, Beyrut.Yâkût el-Hamevî, Şihâbüddin Ebû Abdullah Yâkût el-Hamevî b. Abdullah, (1975). Mucemü’l-Buldân, Beyrut.Yıldız, Hakkı Dursun, (1986). Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul.Yılmaz, Saim, (2006). Mu’tazıd ve Müktefî Döneminde Türkler, Kayıhan Yayınları, İstanbul.Zehebî, Siyeru A’lâm, Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddîn Muhammed b. Ahmed, (1990). Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, thk. Şuayb Arnavud - Hüseyin Esed ve Arkadaşları, Beyrut.Zettersteen, K.V. (1979). “Mûtemid”, İA, İstanbul, VIII, 753.Zettersteen, K.V. (1988). “Nasr”, İA, İstanbul, IX. 107-109.