Şadırvan Mimarisinin Tarihsel Süreci Bağlamında Abdest Alma Mekânları Üzerine Bir Araştırma

Yıl 2022, Sayı: 55, 276 - 291, 02.05.2022

Hüseyin Ulusoy Erdem Köymen

Öz

“Su” öğesinin İslamiyet’te kazandığı önemden dolayı İslam tarihinin her döneminde su için özel yapılar inşa edilmiştir. Bu yapıları genel olarak “çeşme”, “sebil” ve “şadırvan” olarak özetlemek mümkündür. Bu yapılardan özellikle şadırvanların cami ve mescit gibi dini yapılarda “abdest alma” işlevi için inşa edildiği söylenebilir. Şadırvanların yanında son yüz yıl içinde “şadırvan” olarak isimlendirilmeyen ancak abdest alma işlevini içeren “abdest alma mahalleri” de inşa edilmiştir. Bu çalışmada öncelikle, tüm abdest alma işlevi taşıyan mekân ve yapılar, “abdest alma yapıları” şeklinde ifade edilmiş ve bu kavram altında tanımlanmıştır. Sonrasında abdest alma yapılarının ortak ve genel mimari özellikleri ve antropometrik verilere göre ergonomik parametreleri çeşitli örnekleriyle birlikte incelenmiştir. Arkasından, bu yapıların güncel kullanıcı sorun ve şikâyetlerini tespit etmek amacıyla üç yüz seksen dokuz kişi üzerinden bir anket uygulaması yapılmıştır. Bunun yanında ülkemizdeki abdest alma yapısı inşaatlarının güncel durumunu ve bu yapıların üretim stratejilerini araştırmak için Diyanet İşleri Başkanlığı’na bağlı olan İnşaat ve Emlak Dairesi Başkanlığı ile mülakat yapılmıştır. Anket ve araştırmalar sonucunda abdest alma yapılarının “İşlev” ve “ergonomi” temelli güncel bir mimarlık problemi taşıdığı görülmüştür. Makalede özgün bir eğilimle abdest alma yapılarının alt bileşenlerine inilerek bu bileşenler için matematiksel değer aralıklarının arayışına gidilmiştir. Sorunsaldan hareketle, çözüme yönelik düşüncelerin bilimsel bir çerçevede paylaşıldığı çalışmada, bu yapıların üretimi için tasarımsal parametre ve standart üretme fikri gündeme getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Abdest, Abdest alma yapıları, Kullanıcı problemleri, Tarihi Şadırvanlar, Ergonomi

A Study on Ablution Places in the Context of the Historical Process of the Shadirvan Architecture

Öz

Due to the importance of the "water" element in Islam, special structures have been built for water in every period of Islamic history. It is possible to summarize these structures as “fountain”, “sabil” and “shadirvan” in general. It could be stated that among these structures, especially the shadirvans were built for the function of performing ablution in religious buildings such as mosques and masjids. Besides the shadirvans, "ablution places", which are not called "shadirvan" but contain the function of performing ablution, have also been built in the last hundred years. In this study, first of all, all places and structures that have the function of performing ablution are expressed as “structures for performing ablution” and defined under this concept. Afterwards, the common and general architectural features of structures for performing ablution and their ergonomic parameters according to anthropometric data are examined with various examples. Afterwards, a survey was conducted on three hundred and eighty-nine people in order to identify current user problems and complaints regarding these structures. In addition, an interview was conducted with the Construction and Real Estate Department, which is affiliated to the Presidency of Religious Affairs of Turkey, to investigate the current status of the constructions of ablution structures in our country and the production strategies of these structures. As a result of the survey and researches, it has been seen that the structures for performing ablution carry a contemporary architectural problem based on "Function" and "Ergonomics". In the study, with a unique approach, the sub-components of the structures for performing ablution were searched for the mathematical value ranges for these components. Starting from the problematic, the idea of producing design parameters and standards for the production of these structures was proposed in the study, in which solution-oriented ideas are shared in a scientific framework.

Anahtar Kelimeler

Ablution, Structures for performing ablution, User problems, Historical Shadirvans, Ergonomics

Kaynakça

• Bahadır, S. (2010). http://www.restoraturk.com/index.php/mimarlik/300-hisarciklioglu-camii) adresinden alınmıştır.
• Beyleryan, A. (1953). İstanbul Şadırvanları. 26-26. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü ( Yayınlanmamış) Lisans Tezi.
• Bilaloğlu, A. (1993). Şadırvanların Mimarideki Yeri, Onarım, Bakım, Koruma Geliştirme, Mimari ve Çevre Öğesi Olarak Kullanılma İmkânlarının Araştırılmasından Örnekler. Ankara : Hacettepe Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Uygulamalı Sanatlar
• Ana Sanat Dalı (Yayınlanmamış), Yüksek Lisans Tezi.
• Bulut, Ö. (2019). Kırklareli ve İlçelerinde Tarihi Su Yapıları. (132). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Türk ve İslam Sanatları Bilim Dalı, Yüksek Lisan Tezi.
• Cansever, T. (2016). Kubbeyi yere Koymamak. İstanbul: Timaş.
• Dawal, S. Z., Mahadi, W. L., & Mübin, M. (2016). Wudu'nun Yaşlı ve Engelliler İçin İş İstasyonu Tasarımı Malezya Camileri. İran Halk Sağlığı Dergisi, 114-124.
• Diyanet İşleri Başkanlığı (2013). https://web.archive.org/web/20150218022254/http://www.diyanet.gov.tr/tr/icerik/ahmet-hamdi-akseki-camii-dualarla-ibadete-acildi/8078 adresinden alınmıştır.
• Duruktuna, R. (1974). İstanbul Havuzları ve Fıskiyeli Havuzlar. 65. İstanbul: İstanbul Ünv. Edebiyat Fak. Sanat Tarihi Bölümü (Yayınlanmamış) Lisans Tezi.
• Gül, G. (2007). İzmir Su Yapıları (Çeşme, Sebil, Şadırvan). Erzurum: Atatürk Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi ABD. (Yayınlanmamış), Yüksek Lisans Tezi.
• Hasol, D. (1979). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul.
• İSKİ. (1996). Suyun Serüveni. Suyun Serüveni (s. 17).
• Kuban, D. (1981). 100 Soruda Türkiye Sanatı İstanbul. İstanbul: Gerçek.
• Kültür Portalı. (2021). Kültür Portalı: https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/bursa/gezilecekyer/bursa-ulu-cami adresinden alınmıştır.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. MEB.
• Oborne, D. (1993). , Person-Centred Ergonomics : A Brantonian View Of Human Factors. London: CRC Press.
• Önge, Y. (1976). Mimar Koca Sinan’ın Türk Mimarisine Getirdiği Bazı Yenilikler. VIII. Türk Tarih Kongresi (s. 1697-1704). Ankara: Türk Tarih Kurumu III. Ciltten Ayrı Basım.
• Önge, Y. (1983). Vakıf Müessesinde Su ve Önemi. I. Vakıf Haftası (5-11 Aralık ), (s. 23-34). Ankara.
• Önge, Y. (1997). Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları. TTK.
• Osmanoğlu, M. (2018). Bir Mimarın Kaleminden Camiler Kitabı . İstanbul: Büyüyeay Yayınları. Pheasant, S. (1996 ). Bodyspace : Anthropometry, Ergonomics, and the Design of Work (Vol.2nd ed). London: Taylor & Francis Routledge.
• Robinette, K. (2012). Handbook of Human Factors and Ergonomics, Gavriel Salvendy. Anthropometry for Product Design.
• Tali, Ş. (2009). Osmanlı Dönemi İstanbul Camilerinde Şadırvanlar. s. 50. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Doktora Tezi.
• TDV . (2019). islamansiklopedisi: https://islamansiklopedisi.org.tr/karaca-bey-camii-ve-kulliyesi adresinden alınmıştır.
• TDV. (1993). TDV. https://islamansiklopedisi.org.tr/cenabi-ahmed-pasa-camii adresinden alınmıştır.
• Wudumate. (2021). https://wudumate.com/wudu-foot-baths/wudumate-mobile/) adresinden alınmıştır.
• Yetkin, S. K. (1965). İslam Mimarisi. Ankara: A. Ü. İlahiyat Fakültesi.
• Yüter, F. Z. (2014). İstanbul’da Su Mimarisi ve Şadırvanlar. Yüksek Lisasn Tezi. İstanbul: Haliç Üniversitesi FenBilimleri Enstitüsü Mimarlık Ana Bilim Dalı Mimarlık Programı.