Klasik Dönem Osmanlı Matematiğinde Hindî Hesaba Giriş: Mürşidü’l- Muhâsibîn Örneği

Yıl 2023, Sayı: 58, 182 - 194, 30.04.2023

Tuba Oğuz Ceyhan

Öz

“Sayı saymak” anlamında mastar olarak kullanılan “hesap”; eski çağ uygarlıklarından itibaren farklı simgelerle vücuda gelerek, farklı sistemler çerçevesinde işlenmiştir. Ancak, ortaçağ, çağdaş dünyada kullanılan aritmetik anlayışının prensiplerine yön vermiş olması bakımından en güçlü etkiyi yapmış, doğu veyahut batıdaki uygarlıkların benimsedikleri hesap geleneklerinde belirleyici olmuştur. Osmanlılar dönemine gelindiğinde ise devlet teşkilatının temellerinin oluşmasının ardından, hesap adına son derece canlı bir döneme girildiğinden ötürü, kaleme alınan metinlerde, ‘hesap’ın farklı türlerine rastlanmıştır. Fakat, genel hesap kitaplarının dilinin Türkçe’ye dönüştüğü klasik dönemde, Kâtiplerin (muhasebecilerin) ağırlığı görülmekte ve kâğıt ve kalemin de yaygın olduğu bu zaman diliminde, Kâtipler tarafından telif edilen metinlerde farklı hesap türleri arasından hindî hesabın esas alındığı anlaşılmaktadır. Bu metinler aslında temel aritmetikten ibaret olmadığı gibi, sayılar teorisini canlandıracak bir hesap anlayışını da yansıtmamaktadır. Ancak, Kâtip Alaadin Yusuf’un Mürşidü’l-Muhasibîn isimli Türkçe eserinin ‘mukaddime (giriş)’si; Hint hesabıyla ilgili ana kavramları, ilkeleri ve birlik-çokluk gibi felsefi bahisleri içerdiğinden ötürü, eseri önemli bir seviyeye taşımış olup, Osmanlılarda Hindî hesabı temsil eden en iyi eserlerden biri haline getirmiştir. Çalışmamızda Mürşidü’l-Muhâsibîn’in temayüz ettiği ve Hindî hesaba giriş mahiyetindeki ‘mukaddime’ bölümü merkeze alınarak, Hindî hesabın Osmanlılardaki temelleri üzerinde durulmuştur. Böylece, metnin Osmanlı klasik dönem matematiğindeki yeri ortaya çıkarılmaya çalışılarak, muhtemel kaynakları ve etkisine dair noktalara ışık tutulmaya gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Matematik, Hindî Hesap, Kâtip Alaeddin Yusuf, Mürşid el- Muhasibin

Introduction to Hindu Reckoning in the Traditional Period of Ottomans: Murshid el-Muhasibin

Öz

Counting numbers has appeared in different systems operating within different symbols since ancient civilizations. However, the Middle Ages had the strongest effect in terms of guiding the principles of the modern arithmetic and determined the calculus traditions adopted by civilizations in the east or west. When it comes to the period of Ottomans, after the formation of the foundations of the state, different types of calculus are encountered in the texts because of the revival regarding the calculus. But it is understood that the texts written by bookkeepers were based on Hindu reckoning among different calculus traditions in the period when papper and pen were common. So it it is seen that bookkeepers had a big role in these mathematical texts which is written in Turkish. These texts do not consist of basic arithmetic nor do they reflect a calculation that can revive the number theory. However, the section of “mukaddime (introduction)” of Clerk Alaeddin Yusuf’s Turkish text named Murshid el-Muhasibin makes the text one of the best books representing Hindu reckoning in the Ottomans, because of the contents about main concepts and principles of Hindu reckoning and also philosophical discussions such as unity-plurality.
In our study, it is focused on the foundation of Hindu reckoning in the Ottomans in the centre of the section of “mukaddime” which makes Murshid el-Muhasibin distinguished. Thus, it was tried to clear the possible sources and effects of the text by revealing the place of it in Ottoman traditional period.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Mathematics, Hindu Reckoning, Clerk Alaeddin Yusuf, Murshid el-Muhasibin

Kaynakça

• Demirci, M. F. (2015). İbn Sina’da Nicelikler ve Sayı. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(3), 21-41.
• Durusoy, A. (2012). Vahdet. İslam Ansiklopedisi, C. 42, İstanbul: TDV yayınları, s. 430-431.
• _________ . (2002). Kesret. İslam Ansiklopedisi, C. 25, İstanbul: TDV yayınları, s. 310-311.
• Fazlıoğlu, İ. (1998). Osmanlılarda Hesap. İslam Ansiklopedisi. C. 17, İstanbul: TDV yayınları, s. 244-257.
• _________. (1998). Osmanlılarda Hesâb-ı Hindî, İslam Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul: TDV yayınları, s. 262-265.
• _________. (2010). Devlet'in Hesabını Tutmak: Osmanlı Muhasebe Matematiğinin Teknik İçeriği Üzerine, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, 17, 165-178.
• Gökdoğan, M. D. (2009). İstanbul’un Cazibesine Kapılan Bir Matematikçi: Magribî, 7. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi: Türk ve Dünya Kültüründe İstanbul, Bildiriler II. C. 2, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, s. 660-682.
• ___________________. (2009). Sayı, İslam Ansiklopedisi, C. 36, İstanbul: TDV yayınları, s. 212-213.
• Güven, Ö. (2017). Aristoteles’in Sayı Anlayışı, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, 34, 383-394.
• _________. (2016). Platon’da Sayının Temellendirilmesi, Felsefe Arkivi, 43, 51-61.
• Ifrah, G. (1995). Rakamları Evrensel Tarihi: C. 1. Kurtuluş Dinçer (Çev.), Ankara: Tübitak Yayınları.
• İbn Sina (2017). Kitabü’ş-Şifa, Metafizik. Ekrem Demirli, Ömer Türker (Haz.), İstanbul: Litera Yayıncılık.
• İhsanoğlu, E., Şeşen, R., İzgi, C. (1999). Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi: C. 1. İstanbul: Ircica Yayınları.
• İzgi, C. (1997). Osmanlı Medreselerinde İlim: Riyazi İlimler. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Kahya, E. (1999). Hint’te Bilim. Ankara: Nobel Yayınları.
• Kâtip Alaeddin Yusuf. Mürşidü’l-Muhâsibîn. Berlin Ms.or. Oct. 2398; Çorum 3076; Hacı Ahmed Paşa 296; Yusuf Ağa 309/2.
• Kâtip Çelebi (1310). Keşfü’z- Zünûn. II. Dersaadet: Alem Matbaası.
• Salih Zeki (2003). Asâr-ı Bâkiye: C. 2. Melek Dosay Gökdoğan (Haz.), Ankara: Babil Yayıncılık.
• Smith, D. E., Karpinski L. C. (1911). The Hindu-Arabic Numerals. Boston: Boston and London Ginn and Company Publishers.
• Süveysi, M. (1998), Hesap. İslam Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul: TDV yayınları, s. 242-244.
• _________. (1998). Hesâb-ı Hindî, İslam Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul: TDV yayınları, s. 260-262.
• Topdemir, H. G. (2009). İbn Sina ve Bilim. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yavuz, Y. Ş. (1998). Hulul, İslam Ansiklopedisi, C. 18, İstanbul: TDV yayınları, s. 341-344.