Garden Culture in the Timurids: The Case of Samarkand (1370-1405)

Yıl 2024, Sayı: 62, 453 - 462, 30.12.2024

Muhammed Emin Koçak

https://doi.org/10.35237/suitder.1513445

Öz

In the Timurid State (1370-1506), which named after its founder Amir Timur, the rulers contributed to the socio-cultural and socio-economic development of the Timurid cities by creating social and religious structures that built the cities they dominated. Amir Timur chose Samarkand as his capital and although he spent most of his life in campaigns, he made Samarkand a center of attraction in the commercial, artistic and scientific sense of his time. In addition to building ostentatious structures such as mosques, madrasahs, palaces and tombs in Samarkand, Emir Timur also built more than one garden outside the city. The main problem of the study is the question of why the gardens were built, their usage areas and what kind of structures they contain. In this direction, it was seen that the gardens built during the reign of Amir Timur were the living spaces of the rulers and dynasty members. In the study, only the gardens built by Amir Timur in Samarkand were examined by using main sources. Later, various uses of the gardens were mentioned and it was revealed that statesmen, ambassadors and people were also in the gardens at miscellaneous times. In addition, it was concluded that the content of the gardens created during the reign of Emîr Timur was designed in a remarkable way and that the gardens were a socialization area of the Timurid society.

Anahtar Kelimeler

Transoxania, Samarkand, Amir Timur, Timurids, Garden Culture.

Timurlularda Bahçe Kültürü: Semerkant Örneği (1370-1405)

Öz

Kurucusu Emîr Timur’un adıyla anılan Timurlular Devleti’nde (1370-1507) hükümdarlar, hâkimiyeti altına aldıkları şehirleri imar etmiş sosyal ve dini yapılar meydana getirerek Timurlu şehirlerinin sosyokültürel ve sosyoekonomik gelişimlerine katkıda bulunmuşlardır. Emîr Timur, başkent olarak Semerkant’ı seçmiş ve hayatının çoğunu seferlerde geçirmesine rağmen başkentini döneminin ticari, sanatsal ve bilimsel anlamda bir cazibe merkezi haline getirmiştir. Emîr Timur, Semerkant’ta cami, medrese, saray ve türbe gibi gösterişli yapılar yaptırmasının yanı sıra şehrin dışında birden fazla bahçe de yaptırmıştır. Çalışmanın ana problemi bahçelerin neden inşa edildiği, kullanım alanları ve içerisinde ne tür yapılar barındırdığı sorusudur. Bu doğrultuda Emîr Timur döneminde yapılan bahçelerin hükümdar ve hanedan üyelerinin yaşam alanı oldukları ortaya konulmuştur. Çalışmada sadece Semerkant’ta Emîr Timur tarafından yaptırılan bahçeler, kaynaklar ve araştırma eserler çerçevesinde incelenmiştir. Daha sonra bahçelerin muhtelif kullanım alanlarından bahsedilerek devlet adamları, elçiler ve halkın da çeşitli zamanlarda bahçelerde bulunduğu ortaya konulmuştur. Ayrıca Emîr Timur zamanında meydana getirilen bahçelerin içeriğinin dikkat çekici bir şekilde tasarlandığı ve bahçelerin Timurlu toplumunun bir sosyalleşme alanı olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mâverâünnehir, Semerkant, Emîr Timur, Timurlular, Bahçe Kültürü.

Kaynakça

• Aka, İ. (2005). “Emir Timur ve imar faaliyetleri”, Makaleler I, S. Yalçın, Ş. Gedikli (Haz.). Ankara: Berikan Yayınları, 9-12.
• Aka, İ. (2005). “Timur sadece bir asker mi idi?”, Makaleler II, S. Yalçın, Ş. Gedikli (Haz.). Ankara: Berikan 113-130.
• Alâeddin Atâ Melik Cüveynî. (2013). Tarih-i cihan güşa. Mürsel Öztürk (Çev.). Ankara: TTK
• Alan, H. (2006). “Timurlularda hükümdar ve ailesi”, Tarih Boyunca Saray Hayatı ve Teşkilatı: Bildiriler (23 Mayıs 2005), İstanbul: Globus Dünya 63-77.
• Alyılmaz, C. (2002). “Eski Türk şehirleri ve semerkant”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C.IX/XX, 303-311.
• Aslanapa, O. (1964).“Kayseri’de Keykubadiye köşkleri kazısı”, Türk Arkeoloji Dergisi, XIII-I, 19-40.
• Aydınlı, O. (2011). Semerkant tarihi (fethinden Sâmâniler’in yıkılışına kadar 93-389/711-999). İstanbul: İsam.
• Barthold, W. (2020). Moğol istilâsı devrinde Türkistan. Seniha Sami Moralı (Çev.). Gülnar Kara (Haz.). Ankara: TTK.
• Barthold, W. (2020). Türkistan medeniyet tarihinde sulama kültürü. S. Erşahin- T. Abylov (Çev.). Ankara: Akçağ.
• Beksaç, E. (2010). Şâh-ı Zinde. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. XXXVIII, 267-259.
• Bosworth, C. E. (1986). Mā Warāʾ al-nahr. EI2. C.V, 852-859.
• Bunbury, E. (1987). A history of ancient geography. London: Cambridge University.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon.
• Çayırdağ, M. (2004). “Kayseri’de Selçuklu sarayları ve köşkleri”, Vakıflar Dergisi, XXVIII, 237-264.
• Çeşmeli, İ. (2002). “Semerkand şehrinin antik dönemden 19. yüzyıla kadar olan fiziksel gelişimi”, İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi Yıllığı, XV, 57-90.
• Çin kaynaklarında Türkler: Han hanedanı tarihi Hsiung-nu monografisi. (2015). Ayşe Onat, Sema Orsoy, Konuralp Ercilasun (Çev.). Ankara: TTK.
• Çin kaynaklarında Türkler: Han hanedanı tarihinde batı bölgeleri. (2012). Ayşe Onat (Çev.). Ankara: TTK.
• Dale, S. F. (1998). “The legacy of the Timurids”, Journal of the Royal Asiatic Society(III), C.VIII/I, 43-58.
• Darling, L. T. (2007). “The renaissance and the Middle East”, A Companion to the Worlds of the Renaissance, Guido Ruggiero (Ed.). USA: Blackwell, 55-69.
• Dursun, G. C. (2015). Harizmşahlar devleti'nde ilmi hayat (1097-1231). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ebû Bekr Muhammed b. Ca’fer en-Narşahî. (2013). Târîh-i Buhârâ. Erkan Göksu (Çev.). Ankara: TTK.
• Ebû’l-Fazl Muhammed B. Hüseyin-i Beyhakî. (2019). Târîh-i Beyhakî. Necati Lugal (Çev.). Hicabi Kırlangıç (Haz.) Ankara: TTK.
• Esin, E. (1968). “Orduğ: Başlangıçtan Selçuklulara kadar Türk hakan şehri”, Ankara Üniversitesi D.T.C. Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C.VI/X-XI, 135-215.
• Evyapan, G. (1991). Bahçe. TDV İslâm Ansiklopedisi C.IV, 477-481.
• Gıyâseddin Ali-i Yezdî. (1379 h.ş.). Saâdetnâme ya ruznâme-i gazavât-ı Hindustan. İrec Afşar (Yay.). Tahran: Miras-ı Mektub.
• Golden, P. B. (2011). Central asia in world history. Oxford. Oxford University.
• Golombek, L. (1995). “The gardens of Timur: New perspectives”, Muqarnas, XII, 137-147.
• Golombek, L.- Wilber, D. (1998). The Timurid architecture of Iran and Turan. Princeton: Princeton University.
• Gregory Abûl-Farac (Bar Hebraeus). (1987). Abû’l-Farac Tarihi. C.II, Ömer Rıza Doğrul (Çev.). Ankara: TTK.
• Gronke, M. (1992). “The Persian court between palace and tent: From Timur to ‘Abbas I”, Timurid Art and Culture: Iran and Central Asia in the Fifteenth Century, Lisa Golombek and Maria Subtelney (Ed.). Leiden: Brill, 18-22.
• Hâfız-ı Ebrû. (1395 h.ş.). Zübdetü’t- Tevârih-i Baysungurî. C. II, Seyyid Kemal Hac Seyyid Cevâdî (Yay.). Tahran: İntişarat-ı Esatir.
• İbn Bîbî. (1996). El-Evamirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye (Selçukname). C.I, Mürsel Öztürk (Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı.
• İbni Arabşah. (2012). Acâibu’l Makdûr. Ahsen Batur (Çev.). İstanbul: Selenge.
• İzgi, Ö. (1989). Çin elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur seyahatnamesi. Ankara: TTK.
• Kafesoğlu, İ. (1972). Selçuklular. İstanbul: Milli Eğitim.
• Kafesoğlu, İ. (1984). Harezmşahlar devleti tarihi (485-618/1092-1221). Ankara: TTK.
• Kâşgarlı Mahmud. (1985). Divanü Lûgati’t Türk. Besim Atalay (Çev.). C. I, III. Ankara: TDK.
• Kayhan, H. (2016). “Karahanlılarda şehirler ve şehircilik”, Geçmişten Günümüze Şehir ve Çocuk I, Osman Köse (Ed.). Samsun: Canik Belediyesi, 37-49.
• Kim, T. S. (2018). “The Renaisance revisited: from a silk road perspective”, Acta Via Serica, C.III/I, 11-25.
• Koçak, M. E. (2020). Siyasi ve sosyal hayatta etkin bir güç: Timurlu hanedan kadınları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Köksal, O. (2022). “XV-XVI. Yüzyıllarda aşağı Türkistan ve Hindistan’da Timurlu-Babürlü bağ, bahçe ve mesire kültürü”, Geçmişten Günümüze Türkiye-Hindistan İlişkileri Uluslararası Sempozyumu: Bildiriler, Y. Pustu, Uğur Cenk Deniz İ., A. Yürükçü (Haz.). Ankara: TTK, 101-125.
• Marefat, R. (1992). “The heavenly city of Samarkand”, The Wilson Quarterly C.XVI/ III, 33-38.
• Mau-Tsai, L. (2019). Çin kaynaklarına göre Doğu Türkleri. Ersel Kayaoğlu, Deniz Banoğlu (Çev.). İstanbul: Selenge.
• Merçil, E. (1989). Gazneliler Tarihi. Ankara: TTK.
• Metin, T. (2020). Selçuklu çağında yaşamak (Ortaçağda Türk şehri). İstanbul: Kronik Kitap.
• Minorsky, V. (1948). “Tamīm ibn Baḥr's journey to the Uyghurs”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, 12/2, 1948, 275-305.
• O’Kane, B. (1993). “From tents to pavilions: Royal mobility and persian palace design”, Ars Orientalis, C. XXIII, 249-248.
• Paskaleva, E. (2012). “The Bibi Khanum mosque in Samarqand: Its Mongol and Timurid architecture”, The Silk Road, C.X, 2012, 81-98.
• Redford, S. (2006). “Selçuklu sarayları, bahçeleri ve kırsal ortam”. Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (Mimarlık ve Sanat), Ali Uzay Peker (Çev.). C. II, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 291-303.
• Roux, J.P. (2018). Babur (Büyük Moğolların tarihi). Lale Arslan Özcan (Çev.). İstanbul: Dergâh
• Ruy Gonzâles de Clavijo. (1993). Anadolu orta asya ve Timur. Ömer Rıza Doğrul (Çev.). İstanbul: Ses.
• Schaeder, H. H.- Bosworth, C. E. (1995). Samarḳand. EI2. C. VIII, 1031-1034.
• Schiltberger, Johannes. (1997). Türkler ve Tatarlar arasında (1394-1427). Turgut Akpınar (Çev.). İstanbul: İletişim
• Strange, G. L. (2010). The lands of the eastern caliphate: Mesopotamia, persia and central asia from the Moslem conquest to the time of Timur. New York: Cosimo Classics.
• Subtenly, M. E. (2007). Timurids in transition (Turko-Persian politics and acculturation in medieval Iran). Leiden- Boston: Brill.
• Şahin, M. (2013). Orta Çağda Herât bölgesi (Gaznelilerin Kuruluşundan Timurluların Yıkılışına Kadar) (961-1507). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tokat.
• Şâmî, Nizâmüddin. (1987). Zafernâme. Necati Lugal (Çev.). Ankara: TTK.
• Şeşen, R. (2001). İslâm coğrafyacılarına göre Türkler ve Türk ülkeleri. Ankara: TTK.
• Taşağıl, A. (2020). Uygurlar (840’tan Önce). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Tazebay, İ.– Akpınar, N. (2010). “Türk kültüründe bahçe”, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, C. LIV, 243-253.
• Tombuloğlu, T. (2020). Timurlu Devleti’nde yaylak kışlak anlayışı, Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, C.III/II, 459-468.
• Turan, O. (2009). Türk cihân hâkimiyeti mefkûresi tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ülkütaşır, M. Ş. (1966). Eski Türklerde bahçe san’atı ve Türk bahçeleri”, Türk Kültürü, C.IV/XLIII, 1966, 620-628.
• Wilber, D. N. (1979). The timurid court: life in gardens and tents, Iran, XVII, 1979, 127-133.
• Woods, J. E. (1990). The Timurid dynasty. Bloomington: Indiana University.
• Yakubovskiy, A. (2018). Timur ve Timurîler zamanında Semerkand, Sabur Rasol, İlyas Kemaloğlu, (Çev.- Haz.). Ankara: TTK.
• Yazıcı, N. (1992). İlk Türk İslâm devletleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.
• Yezdî, Şerefeddin Ali. (2013). Zafernâme. D. Ahsen Batur (Çev.). İstanbul: Selenge.
• Yörükân, Y. Z. (2013). Ortaçağ Müslüman coğrafyacılarından seçmeler (Türklerin yaşadığı ve Türkler’e komşu olan bölgeler), M. Şeker, A. Ertuğrul, S. Özkaya, T. Koçyiğit (Haz.) İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Yüksel, M.Ş. (2009). Timurlularda din ve devlet ilişkisi. Ankara: TTK.
• Yüksel, M.Ş. (2015). Arap kaynaklarına göre Timur ve din, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXIII,. 239-258.
• Yüksel, M.Ş. (2017). “Ortaçağlarda beyin göçü ve etkileri: Timurlular örneği”, OTAM, XLI, 283-302.
• Zahîrüddîn Muhammed Bâbür. (1970). Baburnâme, (Babur’un hatıratı), C. I, Reşit Rahmeti Arat (Çev.). İstanbul: Milli Eğitim.