Eski Türklerde Köpeğin Sosyo-Ekonomik Konumu

Yıl 2024, Sayı: 62, 389 - 400, 30.12.2024

Meltem Akıncı

https://doi.org/10.35237/suitder.1551579

Öz

Bilimsel çalışmalar neticesinde köpeğin (Lat. canis familiaris) Avrasya’da evrimleştiği ve insan-köpek arasındaki ilk ilişkilerin 20-30 bin yıl önce bu coğrafyada başladığı ortaya çıkmıştır. Bugün Modern Dünya’da çoğunlukla bir dost olarak telakki edilen köpek, Eski ve Ortaçağlarda insanların emek verdiği ekonomi biçimlerine dahil olmuş, işini kolaylaştırmada insanoğluna yardım edici bir misyon yüklenmiştir. İlk etapta avcı, sonrasında çoban toplumlar, köpeğin iz sürme ve kamp alanını koruma özelliklerinden istifade etmiştir. Bu bağlamda köpek, hayvancılıkla uğraşan ve konargöçer bir yaşam tarzı süren Eski Türklerin dini, sosyal ve ekonomik yaşamında da önemli bir role sahip olmuştur. Köpeğin Türk toplumunda edindiği bu rol, etnografik (mitler, destanlar, halk hikayeleri) ve arkeolojik kaynakların sunduğu verilerle tasdik edilmiştir. Efsane ve yaradılış mitlerinde köpeğe ilahi bir unsur yüklenmesinin arka planında çoğunlukla avcılık dönemlerine ait anılar ve köpeğin avlanmada insana yardımcı olması yani hayatta kalma mücadelesine istemsiz de olsa destek vermesi yatmıştır. Bu durum onu bazen doğa üstü bir mertebeye eriştirmiştir. Öyle ki it daha sonra köpek sözcüğünün etimolojisini inceleyen bazı bilim insanları, bu sözcüklerin ortaya çıkışında da doğa üstü-kült faktörlerin etkili olduğunu varsaymıştır. Köpeğin avcılıktan çobanlığa geçişte ise misyonu şekil değiştirmiş, reel bir statü kazanmıştır. Tarımsal faaliyetlerle birlikte ise eski önemi yitirmiştir. Fakat köpeğe bakış açısının olumsuz bir değer kazanmasında değişen ekonomi biçimlerinden ziyade Semavi dinlerin kabulü daha büyük bir rol oynamıştır. Fakat Türkler hem Eski hem de Ortaçağlarda, arkaik dönemde köpeğe yükledikleri değerleri, köpeğin ekonomik uğraşlarında onlara sunduğu katkıyı unutmamış kabul ettikleri yeni inanç sistemlerinde de köpeği sosyo-ekonomik yaşamlarına dahil etmiştir. Bu çalışmada, etnografik ve arkeolojik kaynaklara başvurularak köpek kelimesinin etimolojisi ve köpeğin Eski Türklerin sosyo-ekonomik yaşamda edindiği roller incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Köpek, Eski Türkler, Av Köpeği, Çoban Köpeği, Hayvancılık, KOnargöçer

Socio-economic position of the dog in Old Turks

Öz

As a result of scientific studies, it has been revealed that the dog (Lat. canis familiaris) evolved in Eurasia and the first relationships between humans and dogs began in this geography 20-30 thousand years ago. Today, the dog, which is mostly considered a friend in the Modern World, has been included in the economic forms in which people worked in the Ancient and Middle Ages, and has undertaken a mission to help humanity in making their work easier. At first, hunters, then shepherd societies, benefited from the dog's tracking and camping area protection features. In this context, the dog also had an important role in the religious, social and economic life of the Old Turks, who were engaged in animal husbandry and lived a nomadic lifestyle. This role that the dog acquired in Turkish society has been confirmed by the data provided by ethnographic (myths, epics, folk tales) and archaeological sources. The background of attributing a divine element to the dog in legends and creation myths is mostly memories of hunting periods and the dog's assistance to humans in hunting, in other words, its unintentional support in the struggle for survival. This situation sometimes brought it to a supernatural level. So much so that some scientists who later examined the etymology of the word ıt, kopek, assumed that supernatural-cult factors were effective in the emergence of these words. In the transition from hunting to shepherding, the mission of the dog changed shape and gained a real status. However, it lost its former importance with agricultural activities. However, the acceptance of the Abrahamic religions played a greater role in the negative value of the perspective on the dog rather than the changing economic forms. However, the Turks did not forget the values they attributed to the dog in the archaic period, both in the Ancient and Middle Ages, and the contribution the dog provided to them in their economic endeavors, and included the dog in their socio-economic life in their new belief systems. In this study, the etymology of the word dog and the roles the dog acquired in the socio-economic life of the Ancient Turks will be examined by referring to ethnographic and archaeological.

Anahtar Kelimeler

Dog, Old Turks, Hunting dog, Nomad, An, animal husbandry

Kaynakça

• Akımbek, E. Ş., Şagirbayev, M. S. (2022). Obryad pogrebeniya sobaki u drevnego i srednevekovogo naseleniya Kazahstana (po materialam srednevekovogo gorodişa Koskudık). *Turkic Studies Journal*, (3), 17-43.
• Anohin, V. (1968). Altay Şamanlığına Ait Maddeler. *A. İnan (Makaleler ve İncelemeler I)*, (I), 404-451.
• Argynbayev, Ye. (2024). The image of dog in Kazakh tradition and folk beliefs. *Turkic Studies Journal*, (1), 94-111.
• Baltacı, Z. (2015). Türk Kültüründe Köpek (İnanış, Uygulama ve Anlatılar). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Balıkesir Üniversitesi Sos. Bil. Ens.) Balıkesir.
• Beşevliyev, V. (1945). Proto-Bulgar Dini. *Belleten*. T. Acaroğlu (Çev.), Ankara, 213-261.
• Beysegulova, A., & Terekbayeva, J. (2023). Kazak Halkının desturlı medeniyetı men mifologiyalık tanımındagı ittın beynesı. *Bulletin of History*, 3 (110), 227-237.
• Caferoğlu, A. (1961). Türk Onomostiğinde Köpek Kültü. *Türk Dili Araştırmaları Yıllığı. Belleten*, 1-11.
• Demir, N. (2019). *Dede Korkut Destanı*. Ötüken Yay.
• Golden, P. (2008). Religiya Kıpçakov srednevekovoy Evrazii. *Stepi Evropı v epohu srednevekov’ya*. (per. V. P. Kostyukova), (6), 309-340.
• Gülensoy, T. (2007). *Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I (A-N)*. Ankara.
• Güler, K. (1988). *Kamusu’l-Muhit Tercümesi’ndeki Türkçe Hayvan İsimleri*. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi Sos. Bil. Ens.) Konya.
• Gümüş, Ş. (2021). Kırgız Türklerinin Sözlü Edebiyat Ürünlerinde Hayvan Simgeciliği. *TURUK*, (26), 108-127.
• Ilimbetova, A. F. (2022). Kult’ sobaki v fol’klore i religiozno-mistiçeskih vozzreniyah başkir. *İzvestiya AltGU. İstoriçeskie nauki i arheologiya*, 2 (124), 39-49.
• İnan, A. (1986). *Tarihte ve Bugün Şamanizm-Materyaller ve Araştırmalar*. TTK Yay.
• İnayet, A. (2013). Türklerde Köpek Kültü Var mıydı?. *Yalım Kaya Bitiği Osman Fikri Sertkaya Armağanı*. H. Şirin (Ed.), Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Yay., 35-344.
• İzgi, Ö. (1989). *Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi*. TTK Yay., Ankara.
• Kapusuzoğlu, G. (2015). Çin Kaynaklarına Göre Türk Kültür Çevresinde Evlenme ve Cenaze Gelenekleri. *TDS*, 34 (58), 507-522.
• Kartal, E. C., Bakırcı, Ç. M. (2016). Köpekler Birden Fazla Coğrafyada, Bağımsız Olarak Evcilleştirilmiş Olabilir!. *Evrim Ağacı.* https://evrimagaci.org/s/4420 (Erişim Tarihi: 24. 06. 2024).
• Kaşgarlı Mahmud (2015). *Divanu Lugati’t-Türk*. A. Ercilasun ve Z. Akkoyunlu (Haz.), TDK Yay., Ankara.
• Kondıbay, S. (2014). Çetbertıy razdel: Kul’t sobaki i volka. https://otuken.kz/chetvertyj-razdel-kult-sobaki-i-volka/ (Erişim Tarihi: 27. 07. 2024).
• Korkmaz, A. (2014). *11. Ve 14. Yüzyıllar Arasında Doğu Avrupa’da Bir Türk Kavmi: Kuman-Kıpçaklar.* (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Trakya Üniversitesi Sos. Bil. Ens.) Edirne.
• Minorsky, V. (1942). Sharaf Al-Zaman Tahir Marvazi on China, The Turks and India. *The Royal Asiatic Society.* London.
• Nişanyan Sözlük. (2024). https://www.nisanyansozluk.com/kelime/k%C3%B6p%C3%BCr- (Erişim Tarihi: 15. 06. 2024).
• Nişanyan Sözlük. (2024). https://www.nisanyansozluk.com/kelime/k%C3%B6pek (Erişim Tarihi: 15. 06. 2024).
• Onsori, A. (2023). Oğuz Mitolojisinde Köpek. *Babur Research*. H. Behram (Çev.), 2 (2), 211-224.
• Ögel, B. (1978). *Türk Kültür Tarihine Giriş III- Türklerde Ev Kültürü*. Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.
• Perri, A. R., Feuerborn, T. R., Frantz, L. A., Larson, G., Malhi, R. S., Meltzer, D. J., Witt, K. E. (2021). Dog domestication and the dual dispersal of people and dogs into the Americas. *Proceedings of the National Academy of Sciences*, 118(6), 1-8.
• Rasonyi, L. (1993). *Tarihte Türklük*. Ankara.
• Roux, J. P. (2011). *Türklerin ve Moğolların Eski Dini*. Kabalcı Yay.
• Rudenko, S. İ. (1962). *Kul’tura Hunnov i Noinulinskie kurganı.* Moskva.
• Salpagarov, A., Kalahanova, Z. (2020). Aspektı material’noy kul’turı Tyurskix naradov. Moskva.
• Schafer, E. H. (2020). *Semerkand’ın Altın Şeftalileri.* S. Acar (Çev.), İstanbul.
• Science, L., Ağacı, E., Bakırcı, Ç. M. (2014). Köpeklerin En Yakın Kurt Atalarının Soyu Tükendi!. *Evrim Ağacı*. https://evrimagaci.org/s/1964 (Erişim Tarihi: 05. 07. 2024).
• Süleymanov, O. (1975). *Az i Ya.* http://amkob113.ru/azia/olc-2-97.html (Erişim Tarihi: 15. 06. 2024).
• Tekin, T. (2020). *Orhon Yazıtları.* TDK Yay., Ankara.
• The Travels of Ibn Batuta (2004). Samuel Lee (Trs. and ed. Rev.). Dover Pub. Mineola, (XII), New York.
• Tryjarski, E. (1979). The dog in the Turkic Area: An Ethnolinguistic Study. *Central Asiatic Journal*, Vol. 23, 3 (4), 297-319.
• Yürekli, T. (2018). Memlukler Döneminde Kilabziler ve Av Köpekleri. *SDÜ Sos. Bil. Ens. Der.*, (20), 236-244.