Safevi Tarikatının İlk Türkçe Kaynaklarından ‘Akā’İd-i Evliyā’-i Seb’a

Yıl 2024, Sayı: 2, 79 - 101, 30.06.2024

Toğrul Atabay

Öz

XV. yüyzyılın ilk yarısında yazıldığı tahmin edilen Aka’id-i Evliya’-i Seb‘a bir Azerbaycan Türkman tasavvufi hareketi olan Zahidi-Safevi tarikatının birinci elden Şeyh Zahid-i Geylanî’nin oğlunun torunu Şeyh Mahmud Geylani tarafından mensur bir hikmet risalesidir. Müellifin kendisi dahil 7 tarikat şeyhinin inanışlarını teorik olarak ve diyalektik üslupla anlatan bu eser ilk buyruk örneklerinden biri ve Safevi külliyatı sayılan Kara Mecmua’nın temel literatüründen biridir. Bu denli önemli bir teorik eserin Türkçe yazılmış olması her iki tarikat hanedanı (Safevi-Zahidi) ve müritlerinin geçer dilinin neliği ve niteliği hakkında birinci el bilgi vermektedir. Tek nüsha olması hasebiyle zamanımıza kadar pek dikkat çekmeyen bu eser Eski Azerbaycan Türkçesi nesrinin nadide bir örneği olmakla birlikte Kızılbaş inancının geçmişi ve ideolojisi hakkında temel teorik eserlerden biri sayılmalıdır. Akaid-i Evliya’-i Seb’a Zahidiyye ve Safeviyye tarikatının itikadî tüzüğü hükmündeydi. Bu çalışmada eserin Safevilik-Kızılbaşlık çalışmaları açısından önemi, mahiyeti, muhtevası ve son dönemde neşredilen tercümeleri üzerinde durulacaktır. Ayrıca Akaid-i Evliya’-i Seb’a Farsça tercümesinin neşirde Sultan Mahmud Geylanî’nin yeni bulunan risalesi olduğu ileri sürülen “Sual ü Cevab” risalesinin varlığı ve mahiyeti tartılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Safevilik, Zahidilik, Kızılbaşlık, Eski Azerbaycan Türkçesi

Kaynakça

• Atikî-i Tebrizî, Celaleddin Abdülhamid (2013). Mecalis, ed. Said Kerimi, Tahran: Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub. Babacan, İsrafil (2007). 16. Asırda Osmanlı Sahası Şâirleri Hakkında Yazılmış “Tezkire-i Mecâlis-i Şu’arâ-yı Rûm” Adlı Tanınmayan Bir Tezkire, Bilig, kış 2007, Sayı 40, S. 1-16.
• Bahadıroğlu, Mustafa (2000). İbrâhim Zâhid-i Geylânî, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 21, s. 359-360.
• Baharlu, İlgar (2020). Şah’ın Bahçesinde; Şah İsmail Öncesi ve Sonrası Kızılbaşlık, İstanbul: Kitabevi.
• Dânişpejûh, Muhammedtaki ve Münzevî-i Tahrânî, Alinaki (1977). Fihrist-i Kitabhane-i Medrese-i Âlî-i Sipehsalar, C. 5, Tahran: Danişgah-ı Tahran.
• Debirsiyâki, Seyyid Muhammed (1999). Tezkiretü’l-Mülûk ve Sâzmân-i İdârî-i Hükûmet-i Safevî bâ Ta’lîkat-ı Monrsky ber-Tezkiretü’l-Mülûk, ter. Mes’ud Recebniya, 3. Baskı, Tahran Emirkebir (1378).
• Diyânetî, Mustafa (2012). FNHA (Fihrist-i Nüshaha-yi Hatti-i İran), C. 14, Tahran: Sâzmân-i Esnâd ve Kitabhane-i Milli (1391).
• Geylanî, Sultan Mahmud bin Sultan Burhaneddin. ʿAḳāʾid-i Evliyāʾ-i Sebʿa, yazma nüshası, Horasan (Meşhed) Âsitan-ı Kuds-ı Razavî Kütüphanesi, № 204.
• İbn Bezzaz-ı Erdebilî, Derviş Tevekküli (1994). Safvetü’s-Safâ, ed. Gulamrıza Tabatabâi Mecd, Erdebil (1373).
• İskender Beg Münşi (2011). Tārīx-i ‘Ālemārā-yi ‘Abbāsī, ed. Ferid Muradi, II c., Tahran: Nigah (1390).
• Khalily, Reza (2009). Sultân Mahmûd bin Sultan Burhâneddin Geylânî’nin ‘Akā’id-i Evliyâ’-i Seb’a İsimli Eseri (İnceleme-Metin-Dizin), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, yayımlanmamış yüksek lisans tezi.
• Minorsky, Vladimir (1954). A Mongol Decree of 720/1320 to the Family of Shaykh Zāhid, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 16, No. 3, pp. 515-527.
• Muhammedzade Sıddik, Hüseyin (2003). Divan-ı Garibi ve Tezkire-i Mecâlis-i Şu’arâ-yı Rûm, Garibi-i Tebrizi Menteşeoğlu, Tahran (1382)
• Muhammedzade Sıddik, Hüseyin (2007), Kara Mecmua (Şeyh Safiyüddin Erdebili’nin Şiirler. Sözler, Öğütler ve Menkıbeleri), 2. baskı, Tebriz: Ahter (1386).
• Pirzade, Muhammed Refî’ Zahidî (2022). Tuhfe-i Süleymanî (Esasname-i İ’tikadi-i Tarkikat-i Zahidiyye ve Safeviyye) be-İnzimam-ı Metn-i Buyuruq, ed. Hamid Naci-i İsfahani, Encümen-i Âsâr ve Mefahir-i Ferhengî-i İsfahan, Tahran: Hane-i Hikmet (1401).
• Pirzade -i Zahidî, Şeyh Hüseyn (1924). Silsiletü’n-Neseb-i Safeviyye, Berlin: İntişarat-ı İranşehr (H. 1343).
• Sûrî, Muhammed ve Asgerî, Mehdi (2022). Mahmud bin Burhaneddin Zahidî, Du Risale-i Felsefî-İrfani, “Tuhfe-i Süleymani” ve “Suâl ü Cevâb”, Tahran: Müessese-i Pejuhişi-i Hikmet ve Felsefe-i İran (1401).
• Şah, Serap (2007). Safvetü’s-Safâ’da Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin hayatı, tasavvufi görüşleri ve menkibeleri, Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü / Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, İstanbul.
• Velayi, Muhammed (2000). Fihrist-i Kütüb-i Hatti-i Kitabhane-i Merkezi ve Merkez-i Esnad-ı Asitan-ı Kuds-ı Razavî, C1 (Hikmet), Meşhed: Kitabhane-i Merkezi ve Merkez-i Esnad (1379).