Aleviliğin Tarihsel Süreci ve Düşünsel Temelleri

Yıl 2024, Sayı: 3, 82 - 96, 30.12.2024

Yunus Aydoğdu , Fatih Tekin

Öz

Alevilik de İslam’ın farklı bir yorumu olarak ortaya çıkmış ve sosyo-politik ve kültürel etkilerle şekillenmiştir. Hz. Ali ve Ehli-Beyt sevgisine dayanan Alevilik, Şiilik içinde doğmuşsa da zamanla Şiilikten farklılaşmıştır. Şiilik, İmam Cafer es-Sadık'ın öğretilerine ve On İki İmam inancına sıkı sıkıya bağlıdır. Alevilik ise, mistik öğretilere, tasavvufa ve Bektaşi tarikatının etkisine daha açık bir yapı sergiler. Alevilikte cem ritüelleri, semah, deyişler ve saz eşliğinde ibadet gibi unsurlar önemli yer tutar. Orta Çağ'da, Anadolu'ya göç eden Türkmenlerin etkisiyle Alevilik, bu bölgede önemli bir dini ve kültürel kimlik haline gelmiştir. Osmanlı döneminde ise, Alevi topluluklar zaman zaman baskılara maruz kalmış, ancak kendi inanç ve ritüellerini koruyarak varlıklarını sürdürmeyi başarmışlardır. Cumhuriyet döneminde, laiklik ilkesiyle birlikte Alevilik de daha görünür ve kabul edilebilir bir hale gelmiştir. Bu çalışma İslam mezheplerinin ortaya çıkış sürecinden günümüze Aleviliğin nasıl ortaya çıktığına odaklanmaktadır. Bu bağlamda Alevilik inancı tarihsel süreç içinde etkilendiği olgularla birlikte ele alınmış ve inanışın düşünsel kaynakları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu çalışmanın amacı Alevilik inancının tasavvufi düşünce içinde inanç esasları, ritüelleri (ibadet), ve dini sosyal yapılanmasının oluşumunu etkileyen unsurları göz önünde bulundurarak değerlendirilmesidir. Bu inceleme, nitel araştırma yöntemleriyle yapılmış olup, çalışmada tarihsel analiz, karşılaştırmalı analiz ve betimsel analiz tekniklerinden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri, Alevilik, Şiilik, Bektaşilik

HISTORICAL PROCESS OF ALEVIISM AND INTELLECTUAL FOUNDATIONS

Öz

Alevism emerged as a different interpretation of Islam and has been shaped by socio-political and cultural influences. Based on the love for Prophet Ali and the Ahl al-Bayt, Alevism was born within Shiism but has gradually differentiated itself from Shiism over time. Shiism adheres strictly to the teachings of Imam Ja'far al-Sadiq and the belief in the Twelve Imams. In contrast, Alevism exhibits a more open structure to mystical teachings, Sufism, and the influence of the Bektaşi order. Elements such as cem rituals, semah, folk songs, and worship accompanied by the saz play a significant role in Alevism. During the Middle Ages, with the influence of the Turkmen who migrated to Anatolia, Alevism became a significant religious and cultural identity in this region. During the Ottoman period, Alevi communities were occasionally subjected to oppression but managed to preserve their beliefs and rituals. In the Republican period, with the principle of secularism, Alevism became more visible and acceptable. This study focuses on how Alevism emerged from the process of the emergence of Islamic sects to the present day. In this context, the belief in Alevism has been examined along with the phenomena that have influenced it throughout history, and the intellectual sources of the belief have been attempted to be revealed. The aim of this study is to evaluate the elements affecting the formation of the Alevism belief system within mystical thought, including its belief principles, rituals (worship), and religious social structure. This article has been conducted with qualitative research methods and historical analysis, comparative analysis and descriptive analysis techniques have been used in the article.

Anahtar Kelimeler

Islamic Sects, Alevism, Shiism, Bektashism

Kaynakça

• Akbulut, A. (2020). Sahabe dönemi iktidar kavgası: Alevi Sünni ayrışmasının arka planı. Otto Yayınları.
• Atik K. & Bardakoğlu, A. (1997). İslami kavramlar. Sema Yazar Gençlik Vakfı Yayınları.
• Aydın, S. (2015). Sunuş: Bir etno-dinsel kimlik olarak Alevilik. Y. Çakmak & İ. Gürtaş (Ed.). Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik: Tarih-kimlik-inanç-ritüel (11-32) içinde. İletişim Yayınları.
• Ballı, H. H. (2011). Hurûfîlik nedir?.e-makâlât Mezhep Araştırmaları, 4(2), 31-48.
• Baş, E. (2011). Ahmed Yesevî’nin Bektaşîlik, Alevîlik üzerindeki etkileri ve Osmanlı dinî hayatındaki izleri. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52(2), 21-53. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001077
• Bilici, F. (1999). Alevi Bektaşi ilahiyatının günümüz Türkiye’sindeki işlevi. T. Olsson & E. Özdalga (Ed.). Alevi kimliği (73-85) içinde. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Birdoğan, N. (2013). Alevilik: Anadolu’nun gizli kültürü. Kaynak Yayınları.
• Çakır, R. (1999). Politik ‘Alevilik’ ile politik ‘Sünnilik’: benzerlikler ve zıtlıklar. T. Olsson & E. Özdalga (Ed.). Alevi kimliği (86-90) içinde. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Çalışkan, İ. (1993). Caferi mezhebinde ibadetler. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu/13-15 Şubat 1993 (481-497) içinde. İslami Araştırmalar Vakfı (İSAV) Yayınları.
• Çalışlar, O. (2013). Hz. Ali: İslam’ın doğuşu ve ilk ayrılıklar. Everest Yayınları.
• Dalkıran, S. (2002). Alevî kimliği ve Anadolu Alevîliği üzerine bir deneme. EKEV Akademi Dergisi, 6(10), 95-117.
• Demircioğlu, A. (2014). İbn Haldun’un Mukaddime’si bağlamında Şiilik ve Alevilik. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 69, 153-166.
• Dumortier, B. (2007). Dinler atlası: inançlar, ibadetler ve ülkeler. NTV Yayınları.
• El-Katib, A. & Cabuğa, S. (2018). Şiilik ve İmamet nazariyesinin oluşumu. A. Çaylak (Ed.). İslam siyasi düşünceler tarihi (168-234) içinde. Savaş Yayınevi.
• Fığlalı, E. R. (1987). Mezhepler ve tarikatlar ansiklopedisi. Tercüman Yayınları.
• Gülten, S. (2012). Baba Mansur’dan Şeyh Harun’a: bir Alevi ocağının tarihsel kökenine dair bazı gözlemler. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 63, 139-150.
• Gülten, S. (2019). Tahrir defterlerine göre Anadolu’da Kalenderîler ve Haydarîler. Tarih Araştırmaları Dergisi, 31(52), 35-53. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000520
• Gümüşoğlu, D. (2014). Bektaşiler açısından Bektaşilik nedir?. M. Yazıcı (Ed.). Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu /3-5 Ekim 2013 (28-34) içinde. Bingöl Üniversitesi Yayınları.
• İpek, Y. vd. (2014). Şiadan Kızılbaşlığa Türklerde Alevilik. Ekim Yayınları.
• Kaptan, R. (2008). Dört kapı kırk makam. Anahtar Kitaplar Yayınevi.
• Kara, M. (2006). Doğumunun 800. yılında Mevlânâ ve Mevlevîlik. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 15(1), 1-22.
• Kaya, P. (2014). Bâtınilerin ortaya çıkışı, temel düşünce yapıları ve Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş yıllarında ve Sultan Alp Arslan zamanındaki ilk faaliyetleri. Tarih Okulu Dergisi (TOD), 7(19), 289-305. http://dx.doi.org/10.14225/Joh565
• Korkmaz, E. (2015). Bütün yönleriyle Alevilik. Demos Yayınları.
• Korkmaz, S. (2001). Ahmed Yesevi ve Hacı Bektaş Veli: aralarındaki bağlar, fikirleri, tesirleri ve Türk İslam edebiyatına katkıları. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11, 325-355.
• Korkmaz, S. (2018). Şiiliğin siyasi kolları ve siyasi düşünceleri. A. Çaylak (Ed.). İslam siyasi düşünceler tarihi (145-167) içinde. Savaş Yayınevi.
• Kubat, M. (2019). Yaşayan İslam mezhepleri. İnönü Üniversitesi Yayınları.
• Melikoff, İ. (1999). Bektaşilik/Kızılbaşlık: tarihsel bölünme ve sonuçları. T. Olsson & E. Özdalga (Ed.). Alevi kimliği (3-12) içinde. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2011). Babailer İsyanı Aleviliğin tarihsel altyapısı. Dergâh Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2015). Alevi ve Bektaşi inançlarının İslam öncesi temelleri. İletişim Yayınları.
• Onatça, N. A. (2007). Alevi-Bektaşi kültüründe kırklar semahı: müzikal analiz çalışması. Bağlam Yayıncılık.
• Öz, M. (2021). Başlangıçtan günümüze İslam mezhepleri tarihi. Ensar Neşriyat.
• Şimşek, S. (2015). Nurettin Topçu’ya göre Sûfîlik ve İslâm Sûfileri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(41), 1369-1385.
• Torun, İ. (2015). Türkiye’nin siyasallaşmış sosyal sorunları. Nobel Yayınları.
• Turan, A. & Yıldız, H. (2008). Tarihten günümüze Anadolu Aleviliği. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26, 11-24. https://doi.org/10.17120/omuifd.17560
• Türkdoğan, O. (1995). Alevi-Bektaşi kimliği: sosyo-antropolojik araştırma. Timaş Yayınları.
• Uyanık, O. (2009). Yusuf Has Hacib’in gök bilimine katkıları. İ. Ü. Nasrattınoğlu (Ed.).Uluslararası Ahmet Yesevi’den Günümüze İnsanlığa Yön Veren Türk Büyükleri Sempozyumu Bildirileri (5-43) içinde. Türk Kültürü Araştırmaları Kurumu.
• Üzüm, İ. (2013). Nusayrilik, Dürzilik, Yezidilik. M. A. Büyükkara (Ed.). İslam Mezhepleri Tarihi (150-169) içinde. Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Yaman, A. (1998). Alevilik nedir?. Şahkulu Sultan Külliyesi Mehmet Ali Hilmi Dedebaba Araştırma-Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları.
• Yıldırım, R. (2009). Tasavvufi bir yorum olarak Alevilik ve Bektaşilik. EKEV Akademi Dergisi, 13(41), 103-114.