Fâtıma El-Ma‘Sûme’nin Türbesi’ne Dair Fermanlar ve Mütevellileri (14-16.Yüzyıl)

Yıl 2024, Sayı: 3, 39 - 51, 30.12.2024

Ayse Atıcı Arayancan

Öz

Fatıma el-Ma’sûme Ehlibeyt ailesinin önemli ve faziletli kadınlarından biridir. Kum şehrinde bulunan türbesi ve çevresinde bulunan imamzade mezarları, mescitler ve diğer yapıların mütevelli görevi 15-16. Yüzyılda değişen yönetimler tarafından şehrin ileri gelenlerinden Rezevi ailesine verilmiştir.
Bu makalede,14-16.yüzyılda Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevilerin ilk döneminde Fâtıma El-Ma‘sûme türbesinin vakıf edilmesi ile ilgili fermanlar incelenip, değerlendirilecektir. Bu doğrultuda Fâtıma el-Ma’sûme türbesi ve çevresi ile ilgili Sultan Cihanşah dönemine ait 866/1462 tarihli ferman ile vakıf şartları, sonrasında Akkoyunlu Uzun Hasan Bey ve Sultan Yakub dönemi Niqabat Sedat'ın makamının devredilmesi ve İmamzade Fâtıma el-Ma’sûme mübarek türbesi ile İmamzade Tahir Ali bin Muhammed el-Bâkır’ın mübarek türbesinin vakfiyelerinin yönetilmesine ilişkin 12 Şaban 874/14 Şubat 1474 tarihli, 480/1480 tarihli kararname ve hutbe, Akkoyunlu Elvend Bey döneminde yazılan 905/1499 tarihinde yazılan ferman, Şah İsmail döneminde ait iki ferman ve Şah Tahmasb dönemine ait üç ferman olmak üzere 9 ferman incelenecektir. Fermanlar üzerinden bölgeye hâkim sultanların türbeye ve Kumdaki diğer seyyid mezarlarına gösterdikleri önem, vakıf kayıtları üzerinden siyasi çıkarlar, vakıfların devamlılıkları, vakıf şartları ve uygulamalar, mezhepsel yönelim üzerinden değerlendirilmeye çalışılacaktır. Ayrıca vakıf kayıtlarının Emir Timur döneminden başlayarak küçük eklemeler yapılarak dönem siyaset ve inanç politikalarına mikro düzeyde değişim ve dönüşümü değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Fâtıma el-Ma'Sûme,, türbe,, Kum,, Rezevi,, Ferman

Kaynakça

• Abadiyi, A. (1348). Nigah-i ber Zindegani Hazret-i Fatima Masumeh-i Selamûllahiya, Esnad-ı Mugaddes Hazreti Hazret-i Fatima Masumeh-i Selamûllahiya.
• Algar, H. İmamzade. Encyclopaedia Iranica, 8(4), 395-397. https://www.iranicaonline.org/articles/emamzada-i
• Aylar, M. (2023). Şiiliğin merkez şehri Kum. Ortaçağ’da Şehir: İran. Aylar, M. (Ed.), Son Çağ Akademi.
• Bazın, M. (2002). Kum. Türk Diyanet İslam Ansiklopedisi, 26, 261-262.
• Caferiyan, R. (2007). Geçmişten günümüze Kum kenti. Dini Araştırmalar. Bozan, M. (Çev.), 9 (27), 309-322.
• Caferiyan, R. (2009). Tarih-i Teşeyyü der İran. Çaphane-i Maharet.
• Daftary, F. (2013). Şii İslam Tarihi. Fethi, A. (Çev), Alfa Yayınları.
• Demir, H. (2015). Şiîliğin Horasan bölgesine taşımasında Sâdât’ın göçü ve imamzâdelerin etkisi. İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 4, 52. DOI:10.4324/9781003110903-5
• Drechsler, A. (2024). Tarik-e Qom, history to the Safavıd perıod. Encyclopaedia Iranica https://iranicaonline.org/articles/tarik-e-qom
• Ebû’l Fida (2017). Takvimü’l Buldan (Ebü’l Fidâ Coğrafyası). Şeşen, R. (Çev), Yeditepe.
• Gaffarî (1343). Tarih-İ Cihan-Âra, Neraki, H. (Neşr.).
• Hakyemez, C. (2022). İran’da İmamiyye/İsnaaşeriyye Şiiliğinin kökeni. İran: Bir Ülkenin Akademik Anatomisi, Karaoğlu, O. & Elhan, N. (Ed.), (123-146) içinde. İnkılap Yayınevi.
• Huart, C. (1997). Kum. İslam Ansiklopedisi, 6, 981.
• İbn Havkal, (2017). E. K. Sûratü’l-Arz (10. Asırda İslam Coğrafyası). Şeşen, R. (Çev.), Yeditepe Yayınevi.
• Jaffer, M. (2003). Lady Fatima Masuma (A) Qum. Cami’at Al Zehra/Ensariyan. https://islamicmobility.com/pdf/Lady%20Fatima%20Masuma%20Qum.pdf
• Karakışla, M. D.(2024). Kum ulemasının İran siyasi hayatı ve düşüncesine etkisi (1850-1921). (Tez No. 849600). [Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Kazıcı, Z. (2004). Osmanlı vakıf medeniyeti. Bilge Yayınları.
• Kelam, C. H. A. (1382). Türbet-i Pâkân-ı Kum. 1, Ensariyan.
• Kummî, H. B. M. (1361). Tarih-i Kum. Hasan b. Ali Kummî, (Çev.),Tahran.
• Kurt, İ. (1997). Vakıf müessesi XV. ve XVI. asır vakıfları. Ensar Neşriyat.
• Manji, Z. & Hasan R. (2024). A glance at the life of Hazrat Fatıma Masumah Qum. Ensar, Tahran. https://www.ghbook.ir/index.php?option=com_dbook&task=viewbook&book_id=2514&Itemid=430&lang=en
• Naeini, A.M.A. (2002). Enver El-Meşe’e. Muhammed Rıza Ensari, Ayetullah Marashi Necefi Kütüphanesi.
• Nasir El-Şeriat, M. H. (2004). Tarih-i Kum. Rahnemoon.
• Öz, M. (2020). Muhammed El-Cevâd. Türk Diyanet İslam Ansiklopedisi, 30, 512-513.
• Özgüdenli, O. G. (2012).Vakfiye. Türk Diyanet İslam Ansiklopedisi, 42, 465-467.
• Rahbari, L. (2018). Their beastly manner: Discourses of non-binary gender and sexuality in Shi’ite Safavid Persia. Open Cultural Studies, 2(1), 758-770.
• Rahbari, L. (2020). Politics of non-motherhood in Shi’a Islam: Imagery and narratives around Fatemeh-Masoumeh of Qom. Turkish Journal Of Shiite Studies, 2(1), 17-31.
• Rumlu, H. (2006). Ahsenüt’ Tevârih. Öztürk, M. (Çev), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sajjadi, S. (1397). Astane-i Hazreti Masume. Darülmüarrifi Bozorg-i İslam, 3.
• Şevket, D. F. (2017). İrân. Örs, D. (Haz.), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tabâtabâyî, H. M. (1335). Türbe-i Pâkân. I, Matbaa-yi Mehr.
• Tıhranî, E. B. (2022). Kitab-ı Diyarbekriyye. Öztürk, M. (Çev.), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.