16. Yüzyıl Osmanlı Resmi Yazışmalarında Eşkıyalık ve Zulüm Kavramı

Yıl 2024, Sayı: 3, 69 - 81, 30.12.2024

Teslime Ata

Öz

Eşkıyalık ve Zulüm 16. yüzyıl Osmanlı arşiv belgelerinde sıklıkla karşılaşılan sözcüklerdir. Özellikle mühimme defterleri ve kadı sicillerinde yer alan bu iki terim özünde çok daha geniş eylemleri barındırmaktadır. Bazı belgelerde zulüm ve eşkıyalık farklı kelimelerle ifade edilmiş olup en genel ifade ehl-i fesad terimi olarak karşımıza çıkmaktadır. Fakat bazı olayların detaylarına bakıldığında eşkıyalık ya da zulüm kelimelerini tam anlamıyla karşılamadığını görmekteyiz. Bu yüzdendir ki bazı akademik çalışmalarda ciddi bir terminoloji eksikliği söz konusudur.
Bu çalışmada, 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Anadolu’sunda yaşanan eşkıyalık ve zulüm kavramları hem terminolojik açıdan titizlikle irdelenmiş hem de yer, zaman, kişi, kimlik ve eylem bakımından incelenmiştir. Osmanlı Anadolu’sunda eşkıyalık ve zulme dair neler olmuş? Divan-ı Hümayun hükümlerde neye göre eşkıya neye göre zulüm ibaresini kullanmıştır? Zulüm ve eşkıyalık hangi eylemleri ifade eder? Eşkıyalık ile zulmün kesiştiği nokta neresidir? İncelenen dönemin ana kaynaklarından elde edilen veriler doğrultusunda eşkıyalık ve zulüm hareketlerinin boyutları ortaya koyularak bu sorulara yanıtlar aranmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Eşkıyalık, Zulüm, Anadolu

the Concept of Bandituality and Oppression in 16th Century Ottoman Official Correspondence

Öz

Kaynakça

• Acun, F. (2002). Celâli İsyanları, Türkler. Yeni Türkiye Yayınları.
• Akdağ, M. (1945). Celâli İsyanlarının Başlaması. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 4(1), 23-37.
• Akdağ, M. (2013). Türk halkının dirlik ve düzenlik kavgası. Yapı Kredi Yayınları.
• Artan, M. (2019). Mühimme Defterlerine Göre Osmanlı Devleti’nde Askeri/İdari (Yöneten) Sınıf Mensuplarının Yaptığı Eşkıyalık Hareketleri (1626-1631). II. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi. (46-60) içinde.
• Artan, M. (2021). Osmanlı Devleti’nde Eşkıyalığın Önlenmesi İçin Verilen Cezaların ve Alınan Tedbirlerin Mühimme Defterlerine Yansıması (1626-1632). A. Kuşçulu ve E. Gurbanov (Ed). Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi. (53-61) içinde.
• Ata, T. (2024). 16. Yüzyılın ikinci yarısında Anadolu’da eşkıyalık hareketleri. (Tez No. 875716) [Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Bardakoğlu, A. (1995). Eşkıya. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 11, 463-466) içinde. TDV Yayınları.
• Çağrıcı, M. (2013). Zulüm. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 44, 507) içinde. TDV Yayınları.
• Çalışkan, İ. (1993). İslam hukukunda ceza kavramı ve hadd cezaları. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (31), 367-398.
• Çelik, İ. (2010). Taaddî. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 39, 283-284) içinde. TDV Yayınları.
• Devellioğlu, F. (2013). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. (A. S. Güneyçal Haz.). Aydın Kitabevi Yayınları.
• Doğan, İ. (2002). Korumacılığın kent kültüründen çıkarması gereken dersler. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 35(1-2), 15-23.
• Faroqhi, S. (2016). Devletle başa çıkmak “Osmanlı İmparatorluğu’nda siyasal çatışmalar ve suç 1550-1720”. Alfa Yayınları.
• Findley, C. (2011). Modern Türkiye Tarihi (1789-2007). Timaş Yayınları.
• Foucault, M. (2005). Entellektüelin siyasi işlevi: Seçme yazılar I. (Ergüden, I. & Akınhay O. & Keskin, F. Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Hüseyniklioğlu, A. (2001). XVI. Yüzyılda Anadolu’da Eşkıyalık Faaliyetleri ve Bu Faaliyetleri Önlemeye Yönelik Alınan Tedbirler, Türkiye’nin Güvenliği Sempozyumu (Tarihten Günümüze İç ve Dış Tehditler) 2001. (415-428) içinde. Elazığ.
• İlgürel, M. (2002). İl Erleri. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 22, 59-61) içinde. TDV Yayınları.
• İnalcık, H. (1990). Osmanlı toplum yapısının evrimi. (M. Özden & F. Unan Çev.). Türkiye Günlüğü Dergisi, 11, 30-41.
• Kadıoğlu, Ş. (2020). Yeryüzünün dışlanmışları: Jean-Marie Gustave Le Clezio’nun Altın Balık adlı romanında marjinal karakterler. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 8(23), 75-93.
• Katgı, İ. (2013). Osmanlı Devleti’nde siyaseten katl (hukuki maiyeti, sebepleri, usulü, infazı ve sonuçları). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 24, 180-211.
• Katip Çelebi (1980). Mîzanü’l-Hakk Fi İhtiyari’l-a Hakk (en doğruyu seçmek için hak terazisi). Tercüman 1001 Temel Eser. Kervan Kitapçılık.
• Mumcu, A. (1963). Osmanlı Devleti’nde siyaseten katl. Ajans-Türk Matbaası.
• Mumcu, A. (1985). Osmanlı hukukunda zulüm kavramı. Phoenix Yayınevi.
• Pakalın, M. Z. (1946). Tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. (C. I. II. III.). MEB. Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2007). Osmanlı ekonomisi ve kurumları. (Aksay, G. Çev.). İş Bankası Kültür Yayınları.
• Şafak, A. (1991). Mezhepler arası mukayeseli İslam ceza hukuku. Atatürk Üniversitesi Basımevi. Şemseddin Sami. (1996). Kamus-i Türkî. Çağrı Yayınları.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 2 Numaralı Mühimme Defteri, 963/1555.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 3 Numaralı Mühimme Defteri, 966-968/1558-1560.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 5 Numaralı Mühimme Defteri, 973/1565.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 6 Numaralı Mühimme Defteri, 973/1565.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 7 Numaralı Mühimme Defteri, 975-976/1567-1568.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 10 Numaralı Mühimme Defteri, 978-679/1570-1571.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 22 Numaralı Mühimme Defteri, 981/1573.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 24 Numaralı Mühimme Defteri, 981-982/1573-1574.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 27 Numaralı Mühimme Defteri, 983/1575-1576.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 28 Numaralı Mühimme Defteri, 984/1576.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 30 Numaralı Mühimme Defteri, 985/M. 1577.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 62 Numaralı Mühimme Defteri, 995-996/1586-1587.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 72 Numaralı Mühimme Defteri, 1002-1003/1593-1594.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 73 Numaralı Mühimme Defteri, 1003-1004/1594-1595.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA), Divan-ı Hümayun Sicilleri/Mühimme Defterleri (DVNSMHM), 74 Numaralı Mühimme Defteri, 1004-1005/M. 1595-1596.
• Uzun, E. (2009). Osmanlı ülkesinde görülen isyan ve eşkıyalık olayları karşısında alınan bazı tedbirler hakkında bir değerlendirme. TÜBAR, 25, 185-214.
• Yakut, E. (2012). Osmanlı hukukunda bir suç olarak eşkıyalık ve cezalandırılma. Kebikeç, 33, 21-33.
• Yaran, R. (1992). Bid’at. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 6, 129-131) içinde. TDV Yayınları.
• Yediyıldız, B. (2002). Klasik dönem Osmanlı toplumuna genel bir bakış. Genel Türk Tarihi Ansiklopedisi (Cilt 6, 287-343) içinde. Yeni Türkiye Yayınları.
• Yetkin, S. (1997). Ege’de eşkıyalar. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.