CUMHURİYET DÖNEMİNDE DEVLET TARAFINDAN KURULAN İLK SANAYİ KURULUŞU KAYSERİ SÜMERBANK BEZ FABRİKASI

Yıl 2019, Sayı: 45, 29 - 59, 30.04.2019

Yaşar Semiz , Güngör Toplu

https://doi.org/10.21563/sutad.636097

Cited By: 7

Öz

Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, Birinci Beş Yıllık Sanayileşme Planı (1934) kapsamında kuruldu. Hammaddesi tamamen yurt içinde üretilen pamukları işlemek üzere kurulmasına karar verilen fabrika, betonarme ve yığma karma inşaat tekniği ile Sovyetler Birliği’nde tasarlanmış ve yine aynı ülkeden alınan 8,5 milyon liralık krediyle kurulması kararlaştırılmıştı. Türk- Sovyet (Rus) dostluğunun ilk önemli eseri olan ve SSCB'den gelen uzmanların rehberliğinde kurulmasına karar verilen fabrikanın temeli 20 Mayıs 1934'te dönemin Başbakanı İsmet İnönü tarafından atıldı. İnşası 16,5 ayda tamamlanan fabrika 16 Eylül 1935'te Ekonomi Bakanı Celal Bayar ve SSCB'den (Rusya) gelen misafir teknik heyetin katılımıyla hizmete açıldı. Halk tipi, ucuz pamuklu kumaş ve iplik üretmek için kurulan Sümerbank Kayseri Fabrikası, İşletme, Müdüriyet, Tamirhane ve Elektrik santrali gibi işletmeye yardımcı binalar, depolar ve sosyal tesislerin oluşturduğu 218.000 m2’si kapalı toplam 922.500'lik alana sahipti. Hizmete açıldığı yılda fabrikada iki bin beş yüz erkek, dört yüz kadın işçi ve 155 memur çalışıyordu. Fabrika ilk yılında yaklaşık 7600 ton pamuk işlemiş ve 23.628 kirmen (iğ) ile 5.750 ton iplik, 1.028 dokuma tezgâhı ile de 18 bin 364 metre kumaş üretmişti.

Türkiye'de sanayileşme hareketini başlatan ve devlet tarafından yapılmış ilk tesis olan Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, yapıldığı dönem ve konumu itibariyle, büyük bir devrimin eseridir. Yapılış amacı, ekonomik ve sosyal işlevi, Türkiye Cumhuriyeti'nin millîleşmeyle ve devlet destekli kalkınma çabasıyla doğrudan ilgilidir. Bundan dolayı tesis, sadece Kayseri merkezli değil, o dönemde oluşturulmaya çalışılan “Modern Türkiye” hakkında da genel bir değerlendirme yapma fırsatı vermektedir.

Anahtar Kelimeler

I. Beş Yıllık Sanayi Planı, Türk- Sovyet (Rus)İlişkileri, Dokuma Sanayi, Kayseri Kombinası

Kaynakça

• A. Arşivler
• - T.C Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)(Belgeler dipnotlarda gösterilmiştir)
• - T.C. Cumhurbaşkanlığı Arşivi (CBA)(Belgeler dipnotlarda gösterilmiştir) B. Resmî Yayınlar
• 1930 Sanayi Kongresi (1930), – Raporlar – Kararlar – Zabıtlar, Ankara: Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti yay.
• 50 Yılda Türk Sanayii (1973), Ankara: Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Yay.
• Âli İktisat Meclisi Raporları (1933), Türkiye’de Sanayi Nasıl Tesis ve İnkişaf Edebilir?, Ankara: Başvekâlet Müdevvenat Matbaası.
• Âli İktisat Meclisi Raporları(1933), Madenlerimizden En İyi Surette İstifade Şekli Nedir? Ankara: Başvekâlet Müdevvenat Matbaası, Neşriyat serisi: A, No. 14.
• Sümerbank(1942), 1941 senesi faaliyet ve hesap devresine ait İktisadi Meclis Raporu, Ankara. 1.
• TBMM Zabıt Ceridesi, C. 16, Devre 4, 65. İnikat, 03. 06. 1933 tarihli 2. İçtima
• TBMM Zabıt Ceridesi, C. 16, Devre 4, 65. İnikat, 03. 06. 1933 tarihli 2.İçtima
• TBMM Zabıt Ceridesi, C. 15, Devre 4, 50. İnikat, 15.05.1933 tarihli İçtima
• TBMM Zabıt Ceridesi, C. 15, Devre 4, 53. İnikat, 18.05.1933 tarihli İçtima
• TBMM Zabıt Ceridesi, C. 22, Devre 4, İçtima 3, 12 Mayıs 1934 tarihli İçtima
• TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 23, Toplantı: 4, 18 Ocak 1950 tarihli 31. Birleşim. C. Gazeteler(Kullanılan gazeteler dipnotlarda belirtilmiştir)
• - Akşam (1932- 1937)
• - Cumhuriyet (1930- 1937)
• - Hâkimiyet-i Milliye (1930- 1934)
• - Hürbilek (1948- 1949)
• - Ulus ( 1935- 1938)
• - Vakit (1932– 1933)
• - Zaman (1932- 1935)
• - Çalışma Dergisi, Yıl l, S. 7, Haziran 1946
• D. Telif Eserler
• AKGÜNDÜZ, Firuz (1976, Aralık), “Sümerbank Kayseri Pamuklu Müessesesi’’, Sümerbank, C. 15, S. 174, s. 13
• APAK, Kemalettin-vd. (1952), Türkiye’de Devlet, Sanayi ve Maden İşletmeleri, İzmit: Selüloz bas.
• ASIM, Mehmet (1933, 5 Temmuz), “Sümerbank”, Vakit.
• ASİLİSKENDER, Burak (2002), Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Mimaride “Modern” Kimlik Arayışı; Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası Örneği, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Bina Bilgisi Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Atatürk'ten Günümüze Türkiye Ekonomisi (2001), (Ed. Bahaeddin Yediyıldız), , Ankara: H.Ü. Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yay. ATAY, F. Rıfkı (1935.09.20), “Kombina”, Ulus.
• AVNİ, Hüseyin- GÜLERYÜZ, Halit (1937), Türkiye’de Sanayiin İnkişafı, İstanbul.
• “Başbakan Kayseri Bez Fabrikasında”, Endüstri, yıl 22, S. 2, Birinci teşrin 1936, s. 30
• BATMAZ, Eftal- vd. (2006), İnşaatçılar Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yay.,
• BAYAR, Celal (1937, 16 Şubat), “Ekonomide Kemalist Rejim”, Türkofis Ekonomik Enformasyon Bülteni, Yıl 2, No. 27.
• BAYDAR, Vedat (1948.08.21),“Kayseri Bez Fabrikasının Halini Açıklıyoruz”, Hürbilek.
• BAYDAR, Vedat (1948.09.11), “Kayseri Bez Fabrikası Ne Halde”, Hürbilek.
• BAYDAR, Vedat (1948.10.09), “Kayseri Bez Fabrikasında”, Hürbilek.
• BİLGE, Suat (1992), Güç Komşuluk, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• BİSBEE, Eleanor (1951), The New Turks- Pioneers of theRepublic, 1920-1950,Third Printing, Philadelphia: University of Pennsylvania
• BORATAV, Korkut (2006), Türkiye’de Devletçilik, Ankara: İmge Kitabevi, 2. Baskı.
• ‘’Bünyan Hali İpliği Fabrikası’’ (2015), Kayseri Ansiklopedisi C. 1, Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yay. No. 70, s. 273– 274
• Celal Bayar Diyor ki (1920- 1950), (haz., Nazmi Sevgen), İstanbul: Tan Matbaası
• Cumhuriyet Halk Fırkası Üçüncü Büyük Kurultayı Zabıtları 10- 18 Mayıs 1931 (1931), İstanbul: Devlet Matbaası.
• Cumhuriyetin 50. Yılında Sümerbank (1933– 1973), (1973), Ankara: Tısa Matbaacılık Sanayii
• DAVER, Abidin (1935, 20 Eylül), “Kayseri Bez Fabrikası Yüksek Bir Medeniyet Abidesidir”, Cumhuriyet.
• ERTAN, T.Faik (2011), “İsmet İnönü’nün Rusya Gezisi”, Atatürk’ten Soğuk Savaş Dönemine Türk-Rus İlişkileri” I. Çalıştay Bildirileri, 14-15 Mayıs 2010, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, s. 217– 219.
• “Fabrikalarda” (1946, Ocak), Endüstri, yıl 31, S. 5, s. 124.
• GLASNECK, Johannes (1976), Kemal Atatürk ve Çağdaş Türkiye, (çev. Arif Gelen) , Ankara: Onur Yay.
• GÖNLÜBOL, Mehmet- SAR, Cem (1968), Olaylarla Türk Dış Politikası 1919– 1965, Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay.
• GÜNÇE, E. (1967), “Early Planning Eksperiences in Turkey”, Planning InTurkey (selectedPapers), (Ed. S. İlkin– E. İnanç), Ankara: ODTU Faculty of AdministrativeSeciences, Pablication No. 9, s. 11– 12.
• HÜSREV, İsmail (1934, Nisan), “Beş Senelik Sanayi Programı ve Kredi Meselesi”, Kadro, S. 28, s. 19– 23.
• İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi (1950), İstanbul: C. 6.
• İLKİN, Selim (1980), “Birinci Sanayi Planının Hazırlanışında Sovyet Uzmanlarının Rolü”, Ankara: ODTÜ Gelişim Dergisi 1979-1980 Özel Sayısı.
• İLKİN, Selim (1981), ‘’Birinci Sanayi Planı Döneminde ABD’LI Uzmanlara Hazırlatılan “Türkiye’nin İktisadi Bakımdan Umumi Bir Tetkiki Adlı Rapor”, Atatürk Dönemi Türkiye Ekonomisi Semineri, 8– 11 Haziran 1981, İstanbul: Yapı Kredi Bankası Atatürk Yılı Armağanı, s. 221– 232.
• İLKİN, Selim (2004), “Birinci Sanayi Planı'nın Hazırlanışında Sovyetlerin Rolü”, Cumhuriyet'in Harcı (İkinci kitap), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., s.201– 238.
• İNAN, Afet (1972), Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Sanayi Planı 1933, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
• İNALCIK, Halil (2008), Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul:
• İNÖNÜ, İsmet (1933, Teşrinievvel), “Fırkamızın Devletçilik Vasfı”, Kadro, S. 22.
• İNÖNÜ, İsmet(2003), Konuşma, Demeç, Makale, Mesaj ve Söyleşiler, 1933– 1938, Ankara: TBMM Kültür Sanat Yay.
• İNÖNÜ, İsmet (2009), İsmet İnönü’nün Hatıraları, C. 2, (hzl. Sebahattin Selek), Ankara: Bilgi Yay. “İşçinin Mesken Derdi Hallediliyor”, Hürbilek, 21 Nisan 1950
• “Kayseri Dokuma Fabrikası” (1934, Mayıs), Yeni Türk, C. 1, S. 19, s. 1443– 1444.
• “Kayseri Bez Fabrikası Müdürü Turan Dirik’in Endüstri Dergisine Yazdığı Mektup” (1946, Ocak), Endüstri, yıl 31, S. 5, s. 121.
• “Kayseri Kombinası Büyük Törenle Açıldı”,(1935. 09. 26) Uyanış– Servetifünun, C. 78, S. 14.
• “Kayseri Bez Fabrikası İşçileri Zam İstiyorlar”, Hürbilek, 5 Haziran 1948.
• “Kayseri Bez Fabrikası işçiye neden zam vermiyor?”, Hürbilek, 18 Eylül 1948.
• KAZMAZ, Süleyman (1945, 1 Ekim), “Kayseri Bez Fabrikası”, Ülkü, s. 12.
• KESER, İhsan (1993), Türkiye’de Siyaset ve Devletçilik, Ankara: Gündoğan Yay.
• KOLESNİKOV, Aleksandr (2010), Atatürk Dönemi Türk– Rus İlişkileri, (çev. İlyas Kamalov) , Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
• KURUÇ, Bilsay (1993), Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., No. 580,C. 2.
• KUTAY, Cemal (1937. 04. 08), “Kayseri’yi Gezerken”, Ulus.
• MAKAL, Ahmet (1999), Türkiye'de Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri (1920-1946), Ankara: İmge Yay.
• NADİ, Yunus (1936, 26 Şubat), “Kayseri Bez Fabrikası”, Cumhuriyet, s. 6.
• NADİ, Yunus (1936. 26.02-01.03), “Endüstri Hamlemizin Sembolü”, Cumhuriyet.
• NADİ, Yunus (1936. Mayıs.14), “Kayseri Bez Fabrikasında Yapılan Bezlerin Koleksiyonu Önünde”, Cumhuriyet.
• ÖZEKEN, Ahmet Ali (1942- Nisan- Temmuz), “Sanayi Tesis Yerleri Problemi ve Türkiye’nin Sınaî Kalkınmasında Tesis Yeri Davası”, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C. 3, S. 3– 4, s. 345– 375.
• ÖZGİRGİN, Ferit (1973, Ekim), “Cumhuriyet’in 50. Yılında Türkiye’de Pamuklu Sanayii”, Sümerbank, C. 12, S. 136, s. 45.
• ROZALİYEW, Y. N. (1978), Türkiye’de Kapitalizmin Gelişme Özellikleri (1923– 1960),(çev. Azer Yaran), Ankara: Onur Yay.,
• “Sanayileşen Türkiye– Kayseri’de Büyük Mensucat Fabrikasının Temeli Atıldı”,(1934. 05. 31) Uyanış Servet-i fûnun, C. 76/12, S., 1971/ 286, s. 4.
• SEMİZ, Yaşar (1996), Atatürk Dönemi Milli İktisat Politikası- Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Konya: Saray Kitabevi.
• SEMİZ, Yaşar (2002), “1923– 1938 Döneminde Türkiye’nin Sanayi Politikası”, Türkler, C. 17, (s. 710- 718), Ankara: Yeni Türkiye Yay.
• SSCB Bilimler Akademisi (TY), Ekim Devrimi Sonrası Türkiye Tarihi, (çev.,A. Hasanoğlu), İstanbul: Bilim Yay., No. 35.
• Sümerbank Üç Aylık Bülten(1935, Temmuz- Eylül), S.3, s.13.
• Sümerbank X uncu Yıl, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul, 1943,s.42.
• SÜREYYA, Ali (1933.09.09), “Kayseri Dokuma Fabrikası”, Cumhuriyet.
• TAHSİN, Hamit- SAKA, Remzi (1930) Sermaye Hareketi, İstanbul: Amedi matbaası.
• TEKELİ, İlhan- İLKİN, Selim(1982), Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu, Ankara: ODTÜ Yay.
• THORNBURG, MaxWeston (1949), Turkey, an EconomikAppraisal,TheTwentieth Century Fund, New York.
• TOKGÖZ, Erdinç (2001), “Atatürk Dönemi İktisat Politikaları”, Atatürk'ten Günümüze Türkiye Ekonomisi, (Ed. Bahaeddin Yediyıldız), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yay., (s. 18- 36)
• TOKİN, İsmail Hüsrev (1931, 1 Aralık), ‘’Milli İktisat ’ta Plan’’, Hâkimiyeti Milliye.
• TONGAS, Gerard (1939), Atatürk andthetrııenature of modern Turkey, Fransızcadan İngilizceye çev.,Mayor F. F. Rynd, Lulazcco., London. Türk Ansiklopedisi, C. IX, Ankara, 1958, s.24
• Türk Parlamento Tarihi, TBMM VI. Dönem, (3 Nisan 1939- 15 Ocak 1943), C. 5, (haz. Ş. Şenal Günay), TBMM Vakfı Yay., No. 39
• UYSAL, Ali Rıza (1934, Teşrinisani ), “Türk İl (Devlet) çiliğ”, Yeni Türk, S. 27,s. 1702– 1703.
• UZ, Funda, (2017, Temmuz-Ağustos), “Aftermath-Yıkım ve Yeniden Kurulum: Sümerbank Kayseri’den AGÜ Eğitim ve Rektörlük Binasına”, Mimarlık, S. 396, s. 37- 45.
• ÜLKEN, Yüksel (1981), Atatürk ve İktisat, Ankara: İş Bankası Kültür Yay.
• ÜZEL, Sahir (1935, 25 Haziran), “Kayseri Fabrikası”, Cumhuriyet.
• ÜZEL, Sahir(1936.05.11), “Kayseri Fabrikası Günde 40 Bin Metre İş Çıkarıyor”, Cumhuriyet.
• ÜZEL, Sahir (1936.09.21), “İftihar Edilecek Bir Netice”, Cumhuriyet.
• ÜZEL, Sahir (1937.03.17), “Kayseri Fabrikası Üç Ekiple Çalışacak”, Cumhuriyet
• VANDOV, Dimitır (2014), Atatürk Dönemi Türk-Sovyet İlişkileri, İstanbul: Kaynak Yay.
• YAZMAN, Selim Cavit (1942, 4 Temmuz), “En Büyük Müessese- Dokuma Fabrikası”, İktisadi.