GAZNELİ MAHMUD’UN MUTASAVVIFLARLA İLİŞKİSİ

Yıl 2019, Sayı: 45, 353 - 369, 30.04.2019

Mustafa Akkuş

https://doi.org/10.21563/sutad.636253

Cited By: 1

Öz

Gazneli Mahmud dönemi Sünni İslâm akaidinin tekâmül dönemlerinden biri olmuştur. Sultan Mahmud’un dini siyaseti çerçevesinde Gazneli topraklarında kelamî tartışmalara pek fırsat verilmemiş, Sünni İslâm anlayışı çerçevesinde tevazu ve hoşgörüyü ön planda tutan tasavvufi hareketler itibar kazanmıştır. İyi bir dini ve tasavvufi eğitim alan Gazneli Mahmud, sultanlığı döneminde Sünni âlimler ve mutasavvıflara değer vermiş, adlarına vakıflar kurarak bu düşünceyi hâkim kılacak medreseler ihdas etmiştir. Kendi siyasetine aykırı tüm itikadî inançlar ve tasavvufî anlayışlarla mücadele etmekten, hatta bu topluluklara karşı sefer düzenleyip savaşmaktan çekinmemiştir.

Gazneli Mahmud’un dini eğitimi, tasavvufi yönü ve mutasavvıflarla ilişkileri doğrultusunda dönemin temel eserleri tabakât, terâcim ve menakıbnamelerinde birçok bilgiler rivayet edilmektedir. Bazı rivayetlerde onun kerametlerinden bahsedilirken, kalp gözü açık, velâyet sahibi bir mutasavvıf gibi anlatıldığı menkıbeleri mevcuttur. Bu çalışmamızda onun dini eğitimi ve bakış açısı, menkıbevi hayatı ile dönemin mutasavvıflarıyla ilişkileri anlatılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gazneli Mahmud, Dini Siyaset, Tasavvuf, Gazneliler, Mutasavvıflar

Kaynakça

• ATTÂR, Ferîdüddîn (1984), Tezkiretü’l-Evliyâ (hzl: Süleyman Uludağ), Bursa: İlim ve Kültür Yay.
• BAYUR, Hikmet (1987), Hindistan Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., I. II. bs.
• BEYHAKÎ, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin (1940), Târîh-i Beyhakî, (nşr: Saîd Nefisi), Tahran: Sanayi Yay., III. bs.
• BOSWORTH, Clifford Edmund (1999), Târîh-i Gaznevîyân, (çev: Hasan Enuşe), Tahran: Müesses-i İntişârât-ı Emir Kebir Yay. II. bs.
• BUZCÂNÎ, Derviş Ali (1966), Ravzatü’r-Riyâhîn, (nşr: Haşmet Müeyyed), Tahran: Benigâh-ı Tercüme ve Neşr-i Kitâb, I. bs.
• CÂMÎ, Mevlanâ Nureddin Abdurrahman (1971), Nafahâtü’l-Üns min Hadarâti’l-Kuds, (çev: Kamil Candoğan, Sefer Malak), İstanbul: Bedir Yayınevi.
• CÜZCÂNÎ, el-Kâdı Minâhacüddîn Ebû Ömer Osman b. Sirâciddîn Ömer (1984), Tabakât-ı Nâsırî, (thk: Abdülhay Habîbî), Tahran: Dünyayı Kitâb Yay., I. bs.
• ENSÂRÎ, Hâce Abdullah (1962), Tabakâtü’s-Sûfîye, (tsh: Abdülhay Habîbî), Kâbil: Kâbil Matbaay-ı Devletî, 1341.
• ERAYDIN, Selçuk (1997), Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• GAZALÎ, Ebu Hamid Muhammed (1431/2010), İhyâü Ulûmi’d-Din, C.III, (thk: Ali Muhammed Mustafa, Said el-Muhâsinî), Dımeşk: Darü’l-Feyha.
• GERDÎZÎ, Ebû Saîd Abülhey b. Dahhak b. Mahmud (2005), Zeynü’l-Ahbâr (Târîh-i Gerdîzî), (tsh: Rahim Rızâzâde Melik), Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengi Yayınları.
• HALÎLÎ, Halîlullah (2008), Saltanat-ı Gaznevîyân, Kâbil: İntişârât-ı Emirî, 1387.
• HARKÛŞÎ, Abdülmelik b. Muhammed İbrâhim en-Nîşâburî (1999), Kitâbü Tehzibü’l-Esrar, (thk: Bisam Muhammed Barud), Abu Dabi: el-Mecmeüs’-Sekâfî.
• HUCVÎRÎ, Ebu’l-Hasan Ali b. Osman, (2007), Keşfü’l-Mahcûb, (trç ve thk: Abdülhadi Kandil), Kahire: El-Meclisü’l-A’la li’s-Sekâfe.
• İBÂDÎ, Abdülkerim (1997), Horasan Fî’l-Asrı’l-Gaznevî, (ed: Numan Cebran), Ürdün: Ürbed’ül-Ürdün Yay.
• İBNÜ’L-ESÎR, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (1965), el-Kâmil fî’t-Târîh, C. IX, (nşr: Carolus Johann Tornberg), Beyrut, I. bs.
• KARGAR, Abdullah (2005), Şehr-i Salâtin-i Gazne der Pûya-i Târîh, Peşâver: Müessese-i İntişârâtü'-Ezher, I. bs.
• KUREŞÎ, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Muhammed (1978), el-Cevâhirü’l-Mudıyye fî Tabakâti’l-Hanefîyye, (thk: Abdulfettâh Muhammed el-Hulû), Giza/Kahire: Hicir Yay., I. bs.
• KUŞEYRÎ, Ebu’l-Kâsım Abdülkerim (2009), Kuşeyrî Risâlesi, (çev: Dilaver Selvi), İstanbul: Semerkand Yay.
• MERÇİL, Erdoğan (2003), “Mahmûd-ı Gaznevî”, DİA, C. XXVII, Ankara.
• MERÇİL, Erdoğan (1975), “Sebüktegin’in Pendnâmesi” İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C.IV, s.203-233.
• MÜSTEVFÎ, Hamdullah (2015), Târîh-i Güzîde, (nşr: Abdülhüseyin Nevâî), Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emir Kebir, II. bs.
• NÂZIM, Muhammed (2000), Hayat ve Avkât-ı Sultan Mahmud-ı Gaznevî, (çev: Abdulgafur Emînî), Peşâver: Merkez-i Neşerât-i Meymend, II. bs.
• NEFİSÎ, Saîd (1956), Suhenân-ı Manzûm-ı Ebû Saîd Ebü’l-Hayr, Tahran: İntîşârât-ı Kitâbhâne-i Şems, I. bs.
• NİZAMÜ’L-MÜLK (2009), Siyasetname, (çev. Mehmet Taha Ayar), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• ÖNGÖREN, Reşat (2011), “Tasavvuf”, DİA, C.XL, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• PALABIYIK, Muhammed Hanefi (2001), “Gazneliler’de İlmi Faaliyetler”, Hindistan Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 1, s. 47–71.
• PERVİZ, Abbâs (1957), Târîh-i Deyâlime ve Gaznevîyân, Tahran: Müessese-i Matbuât-i Ali Ekber-i İlmî, II. bs.
• REŞÎDÜDDÎN, Fazlullah Hemedânî (1959), Târîh-i Gaznevîyân ve Sâmânîyân ve Âl-i Büveyh ez Câmiü’t-Tevârîh, (nşr: Muhammed Debir Siyâkî), Tahran: Kitâbfurûşi-i Furûğî..
• SALİHÎ, İmam Ebî Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Abdülhadî ed-Dımaşkî (1989), Tabakât-u Ulema-i’l-Hadis, C.III, (thk: İbrahim ez-Zeybak), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, I. bs.
• SARAY BOSNAVÎ, Muhammed Nergîsî (1839), ei Nergîsî, Kahire: Matbaatü Bulak, I. bs.
• SÜLEMÎ, Ebû Abdurrahman Muhammed b. el-Hüseyin (2003), Tabakâtü’s-Sûfiye, (thk: Mustafa Abdulkadir Ata), Beyrut: Dâru’l-Kutûbu’l-İlmiye, I. bs.
• ŞEBÂNKÂREÎ, Muhammed b. Ali b. Muhammed (1984), Mecma‘u'l-Ensâb, C.I-II, Tahran: nşr: Emir Kebir Yay., I. bs.
• …(1966), Târîh-i Sîstân, (nşr: Üstat Muhammed Takî Melikü’ş-Şuarâ Bahâr), Tahran: Müessese-i Hâver.
• ULUDAĞ, Süleyman (2002), “Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin”, DİA, C.XXVI, İstanbul.
• ULUDAĞ, Süleyman (1997), “Harakânî”, DİA, C.XVI, İstanbul.
• UTBÎ, Ebû Nasr Muhammed b. Abdilcebbâr el-Utbî er-Râzî (1966), Târîh-i Yemînî, (çev: Ebû’ş-Şeref Nâsih b. Zafer Curfadekânî), (thk: Cafer Şiâr), Tahran: Tahran Üniversitesi Yay., I. bs.
• YAZICI, Tahsin (1994), “Ebû Saîd Ebü’l-Hayr”, DİV, C.X, 1994, İstanbul.
• YAZICI, Tahsin – Uludağ, Süleyman (1998), “Herevî, Hâce Abdullah”, DİA, C.XVII, İstanbul.
• ZEHEBÎ, el-İmam Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (1996), Siyerü ‘Alamü’n-Nübelâ, C.XVII, (nşr: Şuayb el-Arnavut ve Muhammed el-Araksusî), Beyrut: Müessesetü’r-Risale, I. bs