Molla Gürânî ve en-Nahçivânî’nin Tefsir İlmindeki Yerleri ve Tefsirlerinde Belli Bazı Konuların Mukayeseli İşlenmesi

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 312 - 336, 30.10.2020

Esat Özcan

https://doi.org/10.31121/tader.736799

Öz

Molla Gürânî, en önemli alim ve müfessirlerdendir. İbn Hacer el-Askalânî gibi büyük alimlerden ders alan Molla Gürânî, Kahire’de bulunan Berkûkıyye, Bursa’daki Kaplıca ve Yıldırım Han medreselerinde hocalık yapmıştır. Şehzâde II. Mehmet’in (Fatih) hocası olan Molla Gürânî, onun döneminde Bursa kadılığı, Kazaskerlik ve Şeyhülislâmlık görevlerinde bulunmuştur. Molla Gürânî’nin en mühim eseri, tefsir sahasında kaleme aldığı ve Kur’an’ı baştan sona kadar tefsir ettiği Gâyetü’l-emânî fî tefsîri’l-kelâmi’r-rabbânî (Gâyetü’l-emânî fî tefsîri’s-seb‘il-mesânî) adlı eseridir. Molla Gürânî, Kur’an’ı kesbî ilimlerle tefsir etmeye çalış-mış, lafızların ötesinde işaretler istinbât etmeye çaba göstermemiştir. Nahçivânî ise en önemli mutasavvıf ve müfessirlerdendir. Nahçivânî, önce akli ve nakli ilimlerde kendisini geliştirmiş, ardından tasavvufa yönelmiş ve Nakşibendî tarikatına intisap etmiştir. Hayatını eser telif etmeye ve irşat faaliyetlerinde bu-lunmaya adayan Nahçivânî, birçok eser yanında bir tefsir de kaleme almıştır. el-Fevâtihu’l-ilâhiyye ve’l-mefâtîhu’l-gaybiyye olarak isimlendirdiği eserinde, Kur’an’ı baştan sona kadar ele alarak ondan lafızların ötesinde işaretler bulma gayretine girmiş, kendi tabiri ile vehbî bilgilerle tefsir yapmıştır. Nahçivânî, çok az da olsa rivayet ve dirayet metotlarını da kullanmıştır. Çalışmada, Molla Gürânî ve Nahçivânî’nin hayat-ları, eserleri ve tefsirleri hakkında bilgi verildikten sonra Kur’an’ın rivayet ve dirayet yöntemleriyle tefsir edilen Gâyetü’l-emânî ile işârî/tasavvufî yöntemle telif edilen el-Fevâtihu’l-ilâhiyye tefsirleri belli ayetler çerçe-vesinde mukayese edilerek aralarındaki farklar ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Molla Gürânî, Nahçivânî, Gâyetü’l-emânî, el-Fevâtihu’l-ilâhiyye

The Position of Molla Gurani and Nahchiwani in the Science of Exegesis and Compar-ison of Their Exegeses in the Light of Some Verses

Öz

Mollā Gurānî was one of most influential scholars and Qur’an commentators. He got education from a great scholar Ibn Hajar al-Asqalānî. He taught at madrasas in Barquqiyya, Cairo and Kaplıca and Yıldırım Han, Bursa. He was the teacher of Prince (Shahzadah) Mehmed (the conqueror). During the reign of Sultan Mehmed, Mollā Gürānî served as judge (qādî) in Bursa, kazasker and shayhulislam. He penned many works. The most important work among them is his Qur’anic exegesis titled Ghāyah al-Amānî fî Tafsîr al-Kalām al-Rabbānî (Tafsîr al-Sabil al-Masānî). He aimed at making an exegesis using kasbî (acquired) knowledge. Nahchiwānî is one of the most important sūfî scholars and Qur’an com-mentators. He first got education on aqlî (intellectual, rational) and naqlî (transmitted) sciences. Then he followed tasawwuf and joined Naqshibandi tariqat. He penned one exegesis in addition to many works. In his exegesis named al-Fawātih al-Ilāhiyya wa al-Mafātîh al-Ghaybiyya, he attempted to make com-plete exegesis of Qur’an. Nahchiwānî uses the ishārî/tasawwufi method. He barely makes use of riwāyah and dirāyah methods. After giving information about the life, works and particularly Qur’anic exegesis of Mollâ Gurānî and Nahchiwānî, the differences between their exegeses are shown in terms of their methods and contents. Finally, we make a comparison between these two exegeses considering some verses.

Anahtar Kelimeler

Tafsîr (Exegesis), Mollā Gurānî, Nahchiwānî, Ghāyah al-Amānî, al-Fawātih al-Ilāhiyya

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnâût vd. 45 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Aydar, Hidayet. Tarih Perspektifinden Örnek Tefsir Metinleri 2. İstanbul: Yeni Zamanlar Yayınları, 2014.
• Aydar, Hidayet. “Türkler’de Kur’an Çalışmaları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1999), 159-235.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn, Esmâ’ü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir ‘Atâ. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2003.
• Birışık, Abdulhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/281-290. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed Züheyr b. Nasırunnasır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tûki’n-Necât, 1422.
• Demir, Ziya. Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları. İstanbul: Ensar Yayınları, 2006.
• Doğan, İshak. Osmanlı Müfessirleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Furayh, Hamid b. Yakub. “Mukaddime”. Gâyetü’l-emânî fî tefsîri’l-kelâmi’r-rabbânî. Riyad: Dârü’l-Hıdâre, 2018.
• Göksu, Mehmet Mustafa. Molla Gürânî’nin “Gâyetü’l-Emânî” İsimli Tefsirinin Edisyon Kritiği (Necm-Nas Sureleri Arası). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Gûrânî, Ahmed b. İsmail. Gâyetü’l-emânî fî tefsîri’l-kelâmi’r-rabbânî. thk. Hamid b. Yakub el-Furayh vd. 7 Cilt. Riyad: Dârü’l-Hıdâre, 2018.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Dîvânü’l-mübtede ve’l-haber. thk. Halil Şehhâde. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
• Kâtip Çelebi (Hacı Halife), Mustafa b. Abdullah. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Mahmud Abdülkadir el-Arnâût. 6 Cilt. İstanbul: IRCICA Yayınları, 2010.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kurt, Yaşar. Ni’metüllah Nahcivânî ve Tasavvufî Tefsîri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Nahçivânî, Nimetullah b. Mahmud. el-Fevâtihu’l-ilâhiyye ve’l-mefâtihu’l-gaybiyye. 2 Cilt. b.y.: Dâru Rikâbî, 1999.
• Hakîm en-Neysâbûrî, Muhammed b. Abdullah. el-Müstedrek ‘ala’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir ‘Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Öztürk, Mustafa. Osmanlı Tefsir Mirası. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb (et-Tefsîrü’l-kebîr). 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• Sehâvî, Muhammed b. Abdurrahman. ed-Dav’ü’l-lami‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. 6 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Hayât, ts.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. eş-Şekâ’ku’n-Nu‘mâniyye fî ‘ulemâ’i’d-Devleti’l-‘Osmâniyye. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa. Sünenü’t-Tirmizî. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 1998.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Molla Gürânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/248-250. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Zehebî, M. Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Ziriklî, Hayrüddîn b. Mahmud. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.