Amelin İmandan Bir Cüz Olup Olmadığı Problematiği (Kur’an ve Sünnet Merkezli Bir Değerlendirme)

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 1, 51 - 64, 30.11.2021

Talip Özdeş

Öz

İslâm düşünce tarihinde itikâdî ve kelâmî anlamda ortaya çıkan ekollerin hiçbiri siyasetten bağımsız bir şekilde teşekkül etmemiştir. Siyaset, hemen hepsinin oluşumunda etkin rol oynamıştır. Bu bağlamda Şia, Haricîlik, Mürci’e, Mu‘tezile ve Ehl-i Sünnet gibi İslâm tarihinde rol oynayan her mezhebi oluşumun ortaya çıkıp teşekkül etmesi, ya doğrudan doğruya, ya da ağırlıklı olarak siyasetle bağlantılı olmuştur. İmanın ne olduğu ve iman-amel ilişkisi konusunda farklı yönelişler ve ekoller tarafından geçmişte yapılan tartışmalar siyasetten bağımsız olmayıp benzer söylem ve argümanlarla günümüzde de yapılmaktadır. İman-amel ilişkisi etrafındaki tartışmalar kelam ilminin çerçevesine dâhil görünmekle beraber, İslâm tarihinde amelin imandan bir cüz olup olmadığı meselesi tartışılmaya başlandığında, henüz kelam ilmi teşekkül etmiş, kelama dair kitaplar tedvin edilmiş değildi. Tarihi olarak bu tartışmanın ortaya çıktığı sosyolojik zemin, Müslümanlar arasında siyasi ihtilafların, tefrika ve çatışmaların yoğun bir şekilde yaşandığı bir zemindir. Kelâmî mezheplerin zaman içerisinde teşekkülü bu zemin üzerinden gerçekleşmiştir. İslâm tarihinin ilk döneminde Dördüncü Halife Hz. Ali ile Şam valisi Muaviye arasında meydana gelen siyasi ihtilafta her iki taraf da Sıffin denilen yerde birbiriyle savaş durumunda iken, yenilmekte olan Muaviye ordusundaki askerler Kur’an sahifelerini mızraklarının üzerine takarak savaşın durdurulmasını, ihtilafın çözümü için Allah’ın Kitabının hakem kılınmasını istemişlerdir. Yapılan bu çağrı sonucunda her iki taraf da ihtilafın çözülmesi için konunun hakeme götürülmesi (tahkîm) konusunda anlaşmışlardır. Ancak hakem olayına hile karışmış, sonuç Hz. Ali’nin aleyhine gelişmiştir. Büyük günah bağlamında amelin imandan bir cüz olup olmadığı tartışması da bu zeminde ortaya çıkmıştır. Hz. Ali’nin ordusunda sonuçtan memnun olmayan kimseler, “Hüküm Allah’ındır” söylemiyle ortaya çıkarak hakeme gitme konusunu Allah’ın hükmüne razı olmama şeklinde yorumlamışlardır. Daha sonraları kendilerine “Hâricîler” ismi verilen bu grup, Hz. Ali ve Muaviye’yi konuyu hakeme götürdüklerinden dolayı tekfir edip isyan etmişlerdir. Onların yorumuna göre hem Hz. Ali hem de Muaviye hakeme rıza gösterdikleri için büyük günah işleyerek imandan çıkmış, küfre girmişlerdir. Böylece siyasi zeminde ortaya çıkan tartışma sadece teolojik çerçevede tartışılan bir mesele olmamış, Müslüman toplumun sosyolojik dokusuna, istikrarına, birlik ve beraberliğine zarar verecek şekilde ideolojik ve politik amaçlar doğrultusunda kullanılma yönüne gidilmiştir. Dün olduğu gibi bugün de imanın ne olup olmadığına, amelin imandan bir cüz olup olmadığına yönelik yaklaşım ve yorumların Müslüman toplumun fikri yapısına, siyasi ve sosyolojik dokusuna doğrudan veya dolaylı etkileri, ortaya çıkardığı birtakım sonuçlar vardır. İmanın kalbî tasdikten ve dil ile ikrardan ibaret olduğu görüşünde olanlara göre, Müslüman olduğu halde dinin yapılmasını istediği amellerin yerine getirilmesinde kusuru olanlar, dinin nehyettiği davranışları yaparak günaha girenler yine de mü’min kabul edilip İslâm dairesi içerisinde tutulmaktadır. Ancak amelin imana dâhil olup ondan bir cüz olduğu görüşüne sahip olanlara göre ise durum farklılaşmaktadır. Onlara göre amelde kusur edenler ve günah işleyenler müşrik veya mürted ilan edilip İslâm dairesinin dışarısına çıkarılmakta, dinin temel kaynakları onların kanlarının akıtılmasına, mallarının ellerinden alınmasına cevaz verecek doğrultuda tevil edilmektedir. Suriye, Irak, Afganistan gibi işgallere maruz kalmış, savaş ve kaos ortamlarının egemen olduğu, dinin siyasallaşarak ideolojik bir zemine oturtulduğu ülkelerde din adına yapılan birtakım menfi uygulamalar bu tevilin bir yansımasıdır. Konuya birinci yaklaşım Müslüman camianın birlik ve bütünlüğünü korumaya yönelik olmakla beraber imanın amelle olan güçlü bağını zayıflatırken, ikinci yaklaşım İslâm davasına sahip çıktığını, dini yaşatmaya çalıştığını iddia ederken aslında Müslüman camiayı bölüp parçalamaya yöneliktir. Her iki yaklaşımın da, özellikle siyasi erke sahip olunduğunda kendisini gerçekleştirme yolunda adımlar atması beklenen doğal bir durumdur. Bu makalede iman-amel münasebeti konusunda söz konusu yaklaşımlar ve görüşlerini teyit için öne çıkardıkları deliller hakkında bilgi verildikten sonra, konu her iki yaklaşımın uzlaştırılmasına yönelik olarak Kur’an semantiği ve insan fıtratı üzerinden değerlendirilme yoluna gidilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Siyaset, İman-amel Münasebeti, Ehl-i Sünnet, Haricîlik, Selefîlik, Kur’an Semantiği, İnsan Fıtratı

The Problem of whether the Deed Is a Part of Faith or not (An Evaluation Based on the Qur'an and Sunnah)

Öz

Kaynakça

• Akın, Murat. “İlk Ortaya Çıkan Mezhepler”. Kelam Tarihi. ed. Mehmet Baktır-Ahmet Çelik, 90-122. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2019.
• Altıntaş, Ramazan. “Sistematik Dönem Kelam Okulları Mu‘tezile: Önemli İsimler, Temel İlkeler ve Ana Eserler”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. 63-94. Ankara: Grafiker Yayınları, 9. Baskı, 2020.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed. Mezhepler Arasındaki Farklar (El-Fark beyne’l-Fırak). çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Kalem Yayınevi, 1979.
• Bozkurt, Mehmet. Sünnilik, Şiîlik, Alevîlik, Vehhâbîlik Nedir. Ankara: y.y., 2010.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Günümüzde Selefilik ve İslâmî Hareketlere Olan Etkisi”. Tarihte ve Günümüzde Selefilik Milletlerarası İlmi Toplantı. İstanbul 8-10 Kasım 2013. 485-524. İstanbul: 2014.
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2003.
• Çalışkan, Necmettin – Okşar, Yusuf. “Hâricîlik Anlayışının Kökenleri ve Günümüzdeki Yansımaları”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. (Haziran 2020), 7 (1), 99-124.
• Demir, Hilmi. “Selefîler ve Selefî Hareketi IŞİD Ne kadar Sünnîdir”. 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü Özel Rapor No: 21. (Ağustos 2014), 6-22.
• Ebû ‘Îsâ Muhammed b. ‘Îsâ et-Tirmizî. Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhârî. el-Câmi‘u’s-Sahih. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd İbn Mâce. Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şu‘ayb en-Nesâî. Sünen. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Dâvûd Süleyman el-Eş’as. Sünen. 4 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Sâbit . “el-Fıkhu’l-Ekber”. İmâm-ı A ‘zâm’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. 55-69. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 4. Baskı, 2008.
• Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Sâbit. “el-Fıkhu’l-ebsat”. İmâm-ı A‘zâm’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. 35-52. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 4. Baskı, 2008.
• Ebû Mansûr Muhammed b. Mâturîdî. Kitâbu’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Ârûçî. Beyrut: Dâru Sâdır; İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2001.
• Ebu’l-Hasan el-Eş‘arî. el-İbâne ve Usûlü Ehli’s-Sünnet. çev. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2010.
• Ebu’l-Hüseyn Müslim b el-Haccâc. Sahih, 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Fayda, Mustafa. “Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/101-108. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Hûd b. Muhakkem el-Huvvârî. Tefsîru Kitâbillâhi’l-‘Azîz. thk. El-Hâcc b. Sa‘îd Şerîfî. Beyrut: Dâru’l-‘Arab el-İslâmî, 1990.
• İlhami Güler. “İmansız ve ahlaksız itikat ve ibadet Müslümanlığı”. https://www.karar.com/gorusler/imansiz-ve-ahlaksiz-itikat-ve-ibadet-muslumanligi-1634660. (Erişim: 08.11.2021, 18:32)
• İşcan, Mehmet Zeki. “Tarih Boyunca Selefi Söylem”. İlahiyat Akademi Dergisi. (Yıl: 2015), Cilt, Sayı: 1-2, 10-14.
• Muhammed Ebû Zehrâ. İslâm’da İtikadi, Siyasi ve Fıkhi Mezhepler Tarihi. çev. Sıbgatullah Kaya. İstanbul: Ankara Yayıncılık, ts.
• Nûreddin es-Sâbûnî. Mâturîdiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Baskı,1978.
• Özler, Mevlüt. “Selefiyye”. Kelam El Kitabı, ed. Şaban Ali Düzgün. 105-110. Ankara: Grafiker Yayınları 9. Baskı, 2020.
• Toshihiko Izutsu. Kur’an’da Allah ve İnsan, çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1975.
• Toshihiko Izutsu. Kur’an’da Dînî ve Ahlâkî Kavramlar. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, ts.
• Tözluyurt, Mehmet. “Günümüz İnanç Sorunları”. Kelam Tarihi. ed. Mehmet Baktır-Ahmet Çelik. 370-397. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2019.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Tekfir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/350-356. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Yeşilyurt, Temel. “İmanın Mahiyeti”. Kelam El Kitabı ed. Şaban Ali Düzgün. 281-288. Ankara: Grafiker Yayınları, 9. Baskı, 2020.
• Yeşilyurt, Temel. “Mâturîdîlik: Önemli İsimler ve Temel İlkeler”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. 137-146. Ankara: Grafiker Yayınları 9. Baskı, 2020.