el-Hafâcî ve İnâyetü’l-Ḳāḍî ve Kifâyetü’r-Râżî Hâşiyesindeki Kur'ân İlimlerini Kullanım Metodu

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 1, 71 - 86, 30.05.2023

Mustafa Alkhedr , İlhami Günay

Öz

Beydâvî'nin Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl adlı tefsiri, İslam ilmî hareketinde büyük etki bırakmış, özellikle âlimlerin ve müfessirlerin ilgisini çekmiştir. Onun gayet özlü olan bu tefsiri, İslam âleminde medrese eğitim müfredatının baş eseri olmuştur. Anılan tefsir, İslami ilim hareketinde büyük bir etki bırakmıştır. Beydâvî'nin tefsiri üzerinde üç yüz otuz üç müellifin haşiye yazması bunun açık ispatıdır. Beydâvî tefsiri üzerinde yapılan bu yüzlerce çalışma; muhtasar, şerh, ta’lik, haşiye, tenkit ve hadislerinin tahrici şeklindedir. Anılan tefsir üzerine yazılan haşiyelerden birisi de Şihâbüddîn el-Hafâcî'nin İnâyetü’l-Ḳāḍî ve kifâyetü’r-Râżî Ḥâşiye ʿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî adlı eseridir. Zikredilen haşiye, Beydâvî'nin tefsiri üzerine yazılmış en faydalı ve ifadesi en kolay eser olarak kabul edilmektedir. Bunun nedeni, el-Hafâcî'nin; dil, belâgat, nazım ve tefsir ilimlerinde derinleşmesinden dolayı Beydâvî'nin sözlerini doğru ve güzel anlayıp izah etmesi, mücmel, müşkil ve muğlak ifadeleri yerli yerince açıklığa kavuşturmasıdır. Bu yetkinlik, İmam Hafâcî'nin ilminin statüsünden ve dinî ilimlerinin birden fazlasında derinleşmesinden kaynaklanmaktadır. Müellifin özellikle fıkıh, kıraat, gibi şer’î ve dil ve belagat gibi alet ilimlerindeki bu ihtisası, Beydâvî'nin açıklamasını detaylandırmasını ve doğru anlaşılmasını sağlamıştır. Müellif bu yetkinliğiyle, çelişkili ifadeleri açıklamış, kendince doğru bulduklarını düzeltmiş, Kur'ân'ın bazı lafız ve belagat inceliklerine yönelik şüpheleri gidermiş ve aksi iddiaları çürütmüştür. Hafâci, Beydâvî'nin tefsiri ve ona eklediği hadisleri ele alırken açık bir metodu uygulamış ve o, er-Râzî tefsiri gibi diğer tefsirlerden ve Beydâvî üzerine yazılan haşiyelerden de istifade etmiştir. el-Hafâcî'yi bu haşiyesinde özel ve ayrıcalıklı kılan hususlardan birisi de ez-Zamahşerî'nin el-Keşşâf’ı üzerine yazılan haşiyelerinden çok yönlü faydalanması olmuştur. Müellif bu eserinde, Arap dili kurallarına göre tefsir ve tevili birleştirmiş ve el-Beydâvî’nin istişhat ettiği sünnete dair verileri yeri geldikçe tahlil ve tafsil etmiştir. Bu çalışmada el-Hafâcî’nin hayatı ve haşiyesinin matbu nüshasına dayanarak bahse konu haşiyesinde Kur’ân ilimlerini kullanma ve açıklama metodu özlü olarak ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, el-Hafâcî, Şihâbüddîn, İnâyetü’l-Ḳāḍî ve Kifâyetü’r-Râżî, Metod, haşiye, Kur’ân ilimleri.

The Method of Using the Sciences of the Qur'an in al-Khafâcî and İnayetü'l-Ḳāḍî and Kifayetü'r-Râżî annotation (hashiya)

Öz

Kaynakça

• Bâbânî, İsmaîl. Hediyyetü’l-ârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. İstanbul: Maarif Ajans, 1951.
• Beyzavî, Nasiruddin. Envâru’t-tenzil ve esrâru’t-te’vîl. thk: Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşli. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-A’rabî, 1418.
• Ergin, Ali Şakir. “HAFÂCÎ, Şehâbeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/72-73. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Fudayh, Abdullah b. İs’a b. Ahmed. “Mevkıfü Şihâbüddîn el-Hafâcî mine’t-tevlîdi’l-m‘ucemi’r-rasîdi’l-m‘ucemî fî Şifâi’l-Ğalîl enmûzecen”. Câmiatü’l-Kasîm Mecelletü’l-‘ulûmi’l-Arabiyyeti’l-insâniyye 14/3 (Şubat 2021), 1123-1207.
• Gazzî, Muhammed b. Abdurrahman. Dîvânü’l-İslam. thk: Seyyid Kesrevî Hasan. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- ‘İlmiyye, 1990.
• Hafâcî, Şihâbüddîn. Reyḥânetü’l-elibbâ ve zehretü’l-ḥayâti’d-dünyâ. thk: İhsan Abbas. Beyrut: Dârü’l-İslâmi’l-Garbî, 1982.
• Hafâcî, Şihâbüddîn. İnâyetü’l-Ḳāḍî Ve Kifâyetü’r-Râżî, Ḥâşiye Şehâbeddin el-Hafâcî ʿalâ Tefsîri’l-Beyzâvî. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İfrânî, Muhammed b. el-Hâc b. Abdullah es-Sağîr. Safvetu men inteşera min ahbâr-i sulehâi’l-karni’l-hâdî ‘aşar. thk. Abdüllmecid Hayâlî. Dârü’l-Beyzâ: Merkezü’Türâsi’s-Sekâfî fi’l-Mağrib, 2004.
• Keskin, Mustafa. "Şihâbüddîn el-Hafâcî: Hayatı, İlmi Şahsiyeti ve Eserleri". Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (Aralık 2016), 101-130.
• Renne, Mühenned Ömer. “el-Menhecü’s-sarfî ‘inde’ş-Şihâbi’l-Hafâcî fî hâşiyetihî ‘alâ tefsiri’l-Beyzâvî”. Mecelletü Câmiati’l-B‘as, 38/39 (2016), 71-96.
• Muhammed, İbrahim Abdulhalim. “el-Hâfiz es-Suyûtî ve Haşiyetuhu alâ tefsîri’l-Beyzâvî”. Mecelletü Câmiati’l-Melik Abdülaziz 29/2 (2021), 91-125. DOI:10.4197/Art.29-2.5
• Muhibbî, Muhammed. Ḫulâṣatü’l-es̱er fî aʿyâni’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer. Kahire: Vehebîye, ts.
• Sââtî, İlyas. İmtâü’l-fudelâ bi-terâcimi’l-kurrâ. Mısır: Dârü’n-Nedveti’l-‘Âlemî, 2000.
• Samancı, Yusuf Sami. Şihâbüddin el-Ḫafâcî’nin Hayatı ve Şifâü’l-ğalîl Adlı Eseri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Sümer, Faruk. “Mehmet Bey, Karamanoğulları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi. 28/445-446. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Turgut, Abdulhamit. "Şihâbüddîn el-Hafâcî ve Nahivdeki Yöntemi". Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 6/2 (Aralık 2022): 845-866. https://doi.org/10.32711/tiad.1146269
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kādî Beyzâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/100-103. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Zemahşerî, Cârullah. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘Arabî, 3. basım, 1407.