Kur’ân’da Bulunan Mücmel Lafızların Tebyin Edilmesinde Naklin Önemi Üzerine Bir Araştırma

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 1 - 17, 30.11.2023

Sema Ünal

Öz

Bu çalışmanın konusu manaya delâleti kapalı lafızlardan biri olarak bilinen mücmeli tanımlamak ve Kur’ân’da bulunma sebeplerine değinmektir. Makalenin amacı ise Kur’ân’da bulunan mücmel lafızların tebyininde naklin etkisini ve vazgeçilmezliğini ortaya koymaktır. Bu kanaate varmamızı sağlayan en önemli neden, mücmelin “Şâri‘den bir beyan gelmediği müddetçe bilinemeyen lafız” şeklinde yapılan tanımıdır. Bu durumda Kur’ân’da geçen bir mücmelin tefsiri ancak bir Şâri‘ tarafından açıklığa kavuşmaktadır. Öte yandan İslâm dininde Şâri‘ deyince ilk akla birbirinden asla ayrı düşünülemeyen ve birbirlerini tamamlayarak bir bütünü oluşturan Kur’ân-ı Kerîm ve sahih sünnet gelmektedir. Dolayısıyla makalede kullanılan yöntem Kur’ân’da geçen mücmel kelimelerin açıklanmasında öncelikle Kur’ân’ın sonrasında ise Allah Resûlü’nün (s.a.s.) ve ashâbının uygulamış olduğu metotları ve neticede de onların tebyinlerini ortaya çıkarmaktır. Bu bakımdan çeşitli tefsir kaynaklarında “mücmel lafız” olarak ifade edilen kelimenin veya kelime gruplarının bulunduğu âyetler tespit edilmiştir. Bazı müfessirlerin tefsirlerinde âyette geçen söz konusu kelimenin sadece mücmel olduğunu zikredip başka hiçbir açıklamaya gitmedikleri görülürken bazı müfessirlerin ise mücmel lafzın anlamı hakkında bilgi verdikleri görülmüştür. Ayrıca tefsir ve usûl kaynaklarının incelenmesi sonucunda müelliflerin mücmel lafız olarak ifade ettiği bazı âyetlerin birbirinden farklı olduğu tespit edilmiştir. Bu bakımdan mücmel teriminin göreceli bir kavram olduğu kanaatine varılmıştır. Dolayısıyla Kur’ân’da mücmel kelimenin veya kelime grubunun bulunduğu âyetlerin sayısı kesin olarak bilinmemektedir. Son olarak Kur’ân’da geçen bazı lafızların “mücmel” olarak tanımlanması hususunda müfessirler arasında birlik olmasa da söz konusu kapalı lafızların tebyinleri hakkında zikredilen nakiller değişmemektedir. Bu da âyetlerde özelde “mücmel” genelde “kapalı lafız” olarak zikredilen kelime veya kelimelerin tebyinlerinde Hz. Peygamber (s.a.s.), sahâbe, tâbiîn ve tebe-i tâbiînden gelen nakillere başvurulması gerektiğini bir kez daha vurgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Tefsir, Allah Resûlü, Mücmel, Lafız, Tebyin

A Research on Importance of (religious) Tradition (naql) in Clarification of General Wordings (mujmal) in the Quran

Öz

Kaynakça

• Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kâsım) Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İhkâm fî usûli’l-ihkâm. thk. Abdurrezzak Afîfi. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Darü’s-Sâmîi, 1424/2003.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillah b. Mahmud el-Hüseynî el-. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîm ve seb‘ı’l-mesânî. thk. Seyyid Mahmud Şükrü el-Âlûsî. 30 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Bâberti, Şerhi ‘akîdeti ehli’s-sünne ve’l-cemâ‘a, nşr. Arif Aytekin. İstanbul: Bereket Yayınları, 2. Basım, 2011.
• Başaran, Selman. “İbn-i Hazm’ın Kütüb-i Sitte’ye Bakışı”. İslâmî Araştırmalar. 2/6 (Ocak 1988), 7-21.
• Beyzâvî, Nâsiruddîn Ebû Saîd Abdullâh b. Ömer b. Muhammed el-. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlı. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l- ‘Arabî.
• Birışık, Abdulhamit. “Tefsir”. DİA. 40/281-290. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Akıl”. DİA. 2/238-242. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cûfî. Sahîhu’l-Buhârî, Dımeşk: Dârü İbn Kesîr, 1423/2002.
• Bulut, Ali. Belâgat Meânî-Beyân-Bedî’. İstanbul: İfav Yayını, 4. Basım, 2015.
• Cemâleddîn el-Kâsımî, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed b. Sa‘îd b. Kâsım ed-Dımeşkî. Mehâsınü’t-te’vîl. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 17 Cilt. 1376/1957.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 19. Basım, 2010.
• Çelik, Ömer. Tefsir Usûlü ve Tarihi. İstanbul: Erkam Yayınları, 2012.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 21. Basım, 2014.
• Ebû Hayyan el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf Hayyan. Tefsîru’l-bahri’l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdu’l-Mevcûd. 8 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Ebussuûd Efendi, İrşâdü’l-aklı’s-selîm ilâ mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm. thk. Abdulkadir Ahmed ‘Ata. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyâdı’l-Hadîse, ts.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 4. Basım, 2013.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin er-Râzî. Mefâtihu’l-gayb. 32 Cilt. Lübnan: Darü’l-Fikir, 1401/1981.
• Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Ali. el-Misbâhu’l-münîr fî garîbi şerhi’l-kebir li’r-Râfi‘î. Kâhire: Emîriyye Matbaası.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüdddîn. el-Kâmûsi’l-muhît. 4 Cilt. Kahire: Bûlak Matbaası, 1303/1983.
• Gazzâlî, İmam Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-. el-Mustasfâ min ilmi’l-‘usûl. thk. Hamza b. Zuheyr. 4 Cilt. Medine 1413/1992.
• Güler, Zekeriyya. “Endülüs’te Bir Hadis ve Fıkıh Âlimi: İbn Hazm”. İSTEM 7/14 (2009), 155-171.
• Hamza, Ömer Yusuf. el-Mücmel ve’l-Mübeyyen fî’l-Kur’âni’l-Kerîm. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurrâ, Külliyyetü’ş-Şerîa, 1982.
• Haskefî, Alâuddîn Muhammed b. Ali b. Muhammed. İfâdatü’l-Envâr ‘alâ usûli’l-menâr thk. Muhammed Berekât. Dımeşk: Mektebetü’l-İmami’l-Evzâi, 1429/2008.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. el-Kifâye fî ma‘rifeti ‘usûli’r-rivâye. thk. Ebû İshak İbrâhîm b. Mustafa. 2 Cilt. Dârü’l-Hüdâ,1423/2003.
• İbn Akîle, Cemâlüddîn Ebû Abdillâh el-Mekkî. ez-Ziyâde ve’l-ihsân fi ‘ulûmi’l-Kur’ân, 10 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Câmiatu’ş-Şârika, 1427/2006.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tûnus: Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cedîde, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ ‘Imâduddîn İsmâil b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Mustafa Seyyid Muhammed-Muhammed Seyyid Reşad. 15 Cilt. Kahire: Mektebetü Evlâdı’ş-Şeyhili’t-Türâs, 1421/2000.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Zâdü’l-mesîr fî ‘ılmi’t-tefsîr. thk. Zehîr eş-Şâfiş. 9 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 3. Basım, 1404/1984.
• Kara, Necati. Kur’ân-Sünnet Bütünlüğü. İstanbul: İhtar Yayınları, 2. Basım, 1999.
• Karataş, Ali – Atmaca, Gökhan. “Mücmel Âyetlerin Tercümesinde Kur’an Bütünlüğünü Dikkate Alma”. Genç Mütefekkirler Dergisi 2/1 (2021), 2-25.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen el-. et-Temhîd fî ‘usûli fıkh. thk. Müfîd Muhammed. 4 Cilt. Mekke: Merkezi’l-Buhûsi’l-‘İlmî, 1985.
• Küçük, Raşit. “Kur’ân-Sünnet İlişkisi ve Birlikteliği”. Sünnet’in Dindeki Yeri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1995.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî el-. Te’vilâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Vanlıoğlu. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mennâ‘u’l-Kattân. Mebâhîs fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Mektebetü Vehbe, 7. Basım, 1995.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Ali b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. el-Hidâye şerhi bidâyeti’l-mübtedî. Thk. Muhammed Adnan Derviş. 2 Cilt. Dârü’l-Erkam, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâki. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1991.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfizüddîn Abdullâh b. Ahmed b Mahmûd en-. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedîvî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• Özaktan, Fatih. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Siyerin Rolü. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2017.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Geylâni. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ts.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşfü ve’l-beyâni’l-ma‘rûf tefsîru’s-Sa‘lebî. thk. İmâm Ebû Muhammed b. ‘Aşûr. 10 Cilt. Beyrut/Lübnan: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1422/2002.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-tefâsîr. 3 Cilt. Mekke: Dârü’s-Sâbûnî, 11. Basım, 2013.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed Ebî Sehl Ahmed. Usûlu’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Afgâni. 2 Cilt. Hindistan, 1372/1952.
• Sezgin, İsmail Hakkı. İcmal ve Kur’an’daki Mücmelin Sünnetle Beyanı. Erzincan: Binali Yıldırım Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Subhi es-Salih. Kur’ân İlimleri. trc. Said Şimşek. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 3. Basım, 2015.
• Süfyân b. Sa‘id Mesrûk es-Sevrî. Tefsîru Süfyâne’s-Sevrî. thk. İmtiyaz Ali Aşri, Beyrut-Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Dr. Muhammed Müstevli Mansur. Mısır: Daru’t-Türâs, 1431/2010.
• Süyûtî-Mahallî, Tefsîru’l-Celâleyn. Kahire: Dâru’r-Risâle, 2008.
• Şa‘bân Muhammed İsmâ‘îl. el-Medhal li dirâseti’l-Kur’ân ve’s-sünnet ve’l-‘ulûmü’l-islâmiyye. 2 Cilt. Medine: Dârü’l-Ensar, 1399/1980.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risâle, thk. Abdulfettah Kebbâre. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2. Basım, 1431/2010.
• Şevkânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali b. Muhammed eş-. Fethu’l-kadîr el-câmi‘u beyne fenneyi’r-rivâyeti ve’d-dirâyeti min ‘ilmi’t-tefsîr. thk. Yusuf el-Gûş. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 4. Basım, 1428/2007.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ali b. Muhammed eş-. İrşâdu’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hakkı min ilmi’l-‘usûl. thk. Ebû Hafs Sâmî. 2 Cilt. Riyad: Dârü’l-Fazîle, 1421/2000.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah Abdulmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Merkezi’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 1422/2001.
• Tirmizî, Ebû ‘Îsâ Muhammed b. ‘Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ebû ‘Ubeyde Meşhûr b. Hasan el-Eslemân. Riyad: Mektebetü’l-Me‘ârif li’n-Neşrî ve’t-Tevzî, 1417.
• Turgay, Nureddin. “Etbâü’t-Tâbiîn Döneminde Tefsir Çalışmaları/Tefsir İlminin Tedvini”. Diyanet İlmî Dergi. 49/4. 33-48.
• Vehbe ez-Zuhaylî. et-Tefsîru’l-vecîz ‘alâ hâmişi’l-Kur’âni’l-Âzîm. Suriye: Darü’l-Fikir, ts.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili Tefsiri. sad. Lütfullah Cebeci vd. 10 Cilt. Ankara: Akçağ Yayınları, 6. Basım, 2016. Yüksek, Muhammed İsa. “Mücmelin Beyanı Bağlamında Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsirinin Bilgi Değeri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/39 (2019), 173-198.
• Zakzûk, Muhammed Hamdi. el-Mevsûatu’l-Kur’âniyye’l-Mütehassıse. Kahire: Mısır Cumhuriyeti Vüzeratu’l-Evkaf, 2005.
• Zarzur, Adnan Muhammed. ‘Ulûmü’l-Kur’ân Medhal ilâ tefsîri’l-Kur’ân ve Beyânu i’câzihi. Dımaşk: el-Mektebetü’l-İslâmi, 1981.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1396/1976.
• Zekiyuddîn Şa‘bân. İslâm Hukuk İlminin Esasları. trc. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 16. Basım, 2012.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedruddîn Muhammed b. Bahadır b. Abdillâh. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dârü’t-Türâs, ts.
• Zürkânî, Muhammed Abdu’l-Azîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvaz Ahmed Zemrali. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-‘Arabî, 1415/1995.