Bir Kur’ân Kavramı Olarak “İrâde”

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 42 - 61, 30.11.2023

Hasan Hüseyin Karataş

Öz

Allah Teâlâ’nın bütün insanlığa hidayet rehberi olarak gönderdiği son ilâhî kitap Kur’ân’ı Kerîm’i Allah’ın murâdı doğrultusunda en iyi şekilde anlayabilmek için Kur’ân kavramlarının anlamlarını doğru öğrenmek büyük önem arz etmektedir. Nitekim Kur’ân’da yer alan bilgiler, emirler, yasaklar ve hükümlerin hemen hepsi kavramlarla ifade edilmektedir. Kur’ân kavramları üzerine yapılan araştırmalar, o çalışmaya konu olan kavramın; gerek sözlükler gerekse de âyetler ve tefsirler bakımından hangi manaları ifade ettiğini bütüncül bir bakış açısıyla sunmaya yöneliktir. İş bu araştırma tarihten günümüze kadar güncelliğini koruyan ve felsefe, psikoloji, kelâm gibi pek çok ilmî disiplinin temel problemlerinden olan “irâde hürriyeti” meselesinin özü niteliğindeki “irâde” teriminin, Kur’ân’da ve tefsirlerde geçen ve “istemek” olan gerçek anlamının dışında başka hangi farklı manalarda kullanıldıklarını konu edinmektedir. Kavramla alakalı olarak “irâde hürriyeti” meselesi merkezli felsefî ve kelâmî içerikli pek çok çalışma mevcuttur. Ancak bu araştırma ilgili kavramı problemli cihetiyle ele almayıp Kur’an ve tefsirler özelinde bir çalışma olması hasebiyle diğerlerinden ayrılmaktadır. Farklı ilim dallarında söz konusu kavramı merkeze alan çalışmalar ise kavramın anlamsal boyutunu geniş ve bütüncül bir yaklaşımla değil, bazı anlamları ön plana çıkarılan çalışmalardır. Biz ise bu incelememizde kavramın ilim dallarındaki tartışmalı yönünü değil, Kur’ân âyetleri ve tefsirler özelinde irâde kelimesi için tercih edilen farklı anlamları geniş perspektifle ele aldık. Aynı zamanda müfessirlerin ve sözlük müelliflerinin tariflerini karşılaştırmalı olarak ele alacak olmamız da çalışmamızın ayırıcı taraflarındandır. Dolayısıyla çalışmamıza konu olan irâde kavramının âyetlerde hangi anlamlarda kullanıldığı, müfessirlerin de tefsirlerinde -gerçek anlamı dışında- hangi manalarda yorumladıkları, üzerinde durulması gereken bir husustur. Netice olarak diyebiliriz ki, bu çalışmanın ana hedefi, söz konusu kavramın anlamsal boyutunu dilciler ve müfessirler bağlamında ele alıp Kur’ân bütünlüğü içerisinde kazandığı, aynı zamanda müfessirlerin de kavrama yüklediği farklı anlamları ilgili âyetler ışığında değerlendirmektir.

Anahtar Kelimeler

İrâde, Kavram, Kur’ân, Tefsir, Anlam

“Will” (İrāda) as a Qur'an Concept

Öz

Kaynakça

• Abdülbâkî. Muhammed Fuâd. el-Mu’cemü’l-Müfehres li-Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2. Basım, 1988.
• Açık, Fatih. Kur’an’ı Kerim’de İrâde Hürriyeti ve Sorumluluk Çerçevesinde İnsan Hayatı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Adam, Hüdverdi. İbn Arabî Kaza ve Kader. Adapazarı: Değişim Yayınları, 1998.
• Akarsu, Bedia. “İrâde”. Felsefî Terimler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1975.
• Akalın, Şükrü Haluk. vd. “irâde”, Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 11. Basım, 2010.
• Aydın, Hayati. “Kur’ân’da İrâde, Azm ve Tevekkül”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9/22 (2008), 59-79.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu’fî. Sahîh-i Buhârî, 5. Basım, Beyrut: Dâr-u İbni Kesîr, 1993.
• Bolay, Süleyman Hayri. “irâde”, Felsefe Doktrinleri ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 9. Basım, 2004.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. “rvd”, es-Sıhah: Tâcü’l-Luga ve Sıhâhü’l-Arabiyye. thk. Şehabeddin Ebû Amr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1998.
• Cevizci, Ahmet. “İrâde”. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• Çağrıcı, Mustafa – Hökelekli, Hayati. “İrâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/380-384. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Devellioğlu, Ferit. “İrâde”. Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat: Eski ve Yeni harflerle. yay. haz. Aydın Sami Güneyçal Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 16. Basım, 1999.
• Ebussuûd, Muhammed el-İmâdî, İrşâdü’l-‘Akli’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm, Beyrut: Dârü’l-İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Ebü’l-A‘lâ el-Mevdûdî. İslâmî Kavramlar, çev. Süleyman Akyüz. İstanbul: Pınar Yayınları, 12. Basım, 2018.
• Ebü’l-Bekâ el-Kefevî, Eyyüb b. Musa el-Hüseynî. “irâde”, el-Külliyyât: Mu’cem fi’l-Mustalahâti ve’l-Fürûkı’l-Lugaviyye. thk. Adnan Derviş, Muhammed el-Mırî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1998.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ et-Türkî. es-Siyâsetü’l-Medeniyye. çev. Mehmet S. Aydın, Abdulkadir Şener, M. Rami Ayas. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2017.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ et-Türkî. Üstün ülke. çev. Seyfi Say. İstanbul: Kurtuba Kitap Yayınları, 3. Basım, 2018.
• Fîruzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed. “rvd”, Kâmûsü’l-Muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân b. Amr b. Temîm el- Ferâhîdî. “rvd”, Kitâbü’l-Ayn. thk. Mehdi Mahzûmî, İbrahim Semerraî. 8 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbûât, 1988.
• Işık, Harun. Mâturîdî’de İnsan Özgürlüğü. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî. “rvd”, Lisânü’l-Arab. nşr. Emin Muhammed Abdülvehhab, Muhammed es-Sâdık el-Ubeydî. 18 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1997.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsiri. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Vanlıoğlu vd. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınları, 2005.
• Memiş, Murat “Allah’a İzafesi Bakımından Kur’an’da İrâde ve Meşîet Kavramları”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (2010), 93-133.
• Meydan Larousse: Büyük Lugat ve Ansiklopedi. 12 Cilt. İstanbul: Meydan Yayınevi, 1969.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl. thk. Yusuf Ali Büdeyvi. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2008.
• Öğretici, Salih. Semantik Açıdan Tefsirlerde İrade Kavram. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Râğıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal. “rvd”, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Halil Aytenî. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 6. Basım, 2010.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Mefâtihü’l-Gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1999.
• Seyyid Şerif Cürcânî. “İrâde”. Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî. el-Hanefî. “irâde”, Kitâbü’t-Tâ’rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Tehânevî, Muhammed A’lâ b. Alî b. Muhammed Hamîd el-Fârukî. “irâde”, Keşşâfü Istılahâti’l-Fünûn. haz. Ahmed Hasan Besic. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Tirmîzî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd), el-Câmiü’l-Kebîr=Sünenü’t-Tirmîzî, thk. Beşşâr Avvâd Ma‘ruf, 2. Basım, Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Topçu, Nurettin. İrâdenin Davası: Devlet ve Demokrasi. yay. haz. Ezel Erverdi, İsmail Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 8. Basım, 2018.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dîni Kur’ân Dili. sad. Sıtkı Gülle. 10 Cilt. İstanbul: Huzur Yayınevi, 2003.
• Yeprem, Saim. İrâde Hürriyeti. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ‘An Hakâ‘ikı Gavâmizi’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-te’vîl, çev. Muhammed Coşkun vd. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.