Psiko-Eğitsel Açıdan Kur’an’ın Hitâp Üslûbu

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 1, 1 - 19, 30.06.2024

Mehmet Demir , Sibel Demir

Öz

Kur’ân, bireyin iç dünyasını harekete geçirecek tarzda nâzil olmuştur. Kur’an’ın hitâp üslûplarının psiko-eğitsel açıdan incelenmesi ifadesi, Kur’ân vahyinin ilâhî konumdan beşerî ortama indirilişi esnasında muhatapların kavrayış seviyesine uygun hâle getirilişini anlatan bir ifadedir. Bu nedenle Kur’ân’ın anlatım biçimi, insan psikolojisine yönelik mesajlar içermektedir. Yüce Allah’ın Hz. Muhammed’e (as.) inzal buyurduğu ilâhî hitabın, ilk muhatap kitleyi istendik yönde dönüştürdüğü bilinen bir gerçektir. Kur’an’ın hitâp üslûplarının psiko-eğitsel açıdan incelenmesi bu dönüşümün izlediği metot hakkında da bize bir fikir verecektir. Cahiliye Arap toplumunun vahye muhatap olduğu süreçteki psiko-sosyal durumunu ve Kur’an’ın onları tevhid inancına davet ederken takip ettiği psiko-eğitsel süreci bilmek gerekir. İlâhî vahiy, muhatap kitlenin aklını ve his dünyasını harekete geçirecek tarzda bir yol mu izlemiş, yoksa sadece hakikatleri basit ve düz ifadelerle dile getirip muhataplarını bu hakikatlerle baş başa mı bırakmıştır? İnsanın psikolojik yönüne hitap eden unsurlar içermekte midir? Bu çalışmada, Kur’ân’ın hitap üslûplarının psiko-eğitsel mesajlar da içerdiği gerçeği örneklem yöntemiyle seçilen hususlar çerçevesinde incelenmiştir. Kur’ân’ın hitap üslûbunun psiko-eğitsel yönünü araştırma amacı taşıyan çalışmada, metin içeriği yanında hitap üslûbunu etkileyen metin dışı faktörler de ele alınmıştır. Kur’an’ın doğru anlaşılması için metin dışı bağlam önemli olduğu gibi eğitim psikolojisi için de bu önemlidir. Zira bir söz, söylendiği bağlam, şartlar ve ortam içinde gerçek anlamını kazanır ve doğru anlaşılır. Kur’ân’ın içerik üslûplarından mesel, kıssa, tasvir, vaad-vaid, tekrar, soru-cevap gibi hitap üslûpları psiko-eğitsel yönden ele alınarak birer örnek verilmekle yetinilmiştir. Makalede Kur’an’ın hitâp üslûplarının psiko-eğitsel yönünün de olduğu üzerine durulmuştur. Seçilen konu başlıklarına verilen örneklerle bu konunun açıklığa kavuşturulması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân’ın Hitap Üslûbu, Psikoloji, Psiko Eğitsel.

Kaynakça

• Abdulbaki, Muhammed Fuad. El-Mu’cemu’l-Müfehres. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1990.
• Akay, Ali. “Kur'ân’da Temsîlî Kıssalar”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD) 1/2 (2003), 233-243.
• Ahmed bin Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. Beyrût: Müessesetu’r-Risale, tsz.
• Akbaba, Sırrı. “Eğitimde Motivasyon”. Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi 13 (2006), 343-361.
• Akıncı, Adem. “Kur’an’daki Kıssalar ve Din Öğretimindeki Yeri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2004), 41-63.
• Aksoy, Soner. “Mekkî-Medenî Sûre Tespitinde Üslup ve Muhtevanın Önemi: İnsan Sûresi Örneği”. Darulfunun İlahiyat [İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 29/1 (2018), 49-69.
• Ali, Süleyman b. “Kur’ân’da Yeminlerin Sırları”. çev. Mustafa Şentürk - Seyyit Alçi. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 5/1 (Haziran 2019), 443-462.
• Altunbaş, İsmail Azmi. Kur’an’ın Oluşum Süreci (Tencîmü’l-Kur’an). Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd. Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l Azîm ve’s-Seb’il-Mesânî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, trs.
• Ayhan, Halis. Din Eğitimi ve Öğretimi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1985.
• Bayraklı, Bayraktar. İslâm’da Eğitim. İstanbul: MÜ İFAV Yayınları, 1997.
• Baysal, Sıddık. “Mekkî-Medenî Olgusunun Kur’an Lafız ve İbarelerinin Anlam ve Delaletlerini Belirleyiciliği: 107/Mâûn Sûresi Örneği”. Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 3/5 (2016), 23-58.
• Baysal, Sıddık. “Tanımları Üzerinden Tefsir İlminin Mahiyetine Dair Bir Değerlendirme”. Dini Araştırmalar Dergisi 18/47 (2005), 223-258.
• Bolelli, Nusrettin. Belâğat. İstanbul: MÜ İFAV Yayınları, 1993.
• el-Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiu’s-Sahîh. Beyrut: Dâru ibni Kesîr, 1423/2002.
• Candan, Abdurrahman. “İslâm Hukukunda Yemin ve Ahlâkîlik”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 15. Ed. Saffet Köse. 431-452. Konya: Mehir Vakfı, 2010.
• el-Cârim, Ali - Emîn, Mustafa. el-Belâğatu’l-Vâdıha. Kahire: Dâru’l-Meârif, tsz.
• Coşan, Kadri Ziyaettin. Hitab açısından Kur’ân-ı Kerim’in Zaman ve Mekân Boyutu. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• el-Cürcânî, Ebu Bekr Abdulkâhir b. Abdirrahman b. Muhammed en-Nahvî. thk. Mahmud Muhammed Şakir. Kitâbu Esrâri’l-Belâğâ. Cidde:Dâru’l Medenî, tsz.
• Çamdibi, Mahmut. Din Eğitiminin Temel Meseleleri. İstanbul: MÜ İFAV Yayınları, 1994.
• Çelik, Ahmet. “Birey ve Toplumun Islahı Açısından Kur’an Kıssaları”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2004), 55-88.
• Demirci, Muhsin. “Esbâbu’n-Nüzulün Kur’an Tefsirindeki Yeri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11-12 (1993-1994): 7-25.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul. MÜ İFAV Yayınları, 2019.
• Divlekçi, Celalettin. Anlam-Üslûp İlişkisi Bağlamında Kur’ân’ın Üslûp Analizi (Fâtiha Sûresi Örneklemesi). Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, 2009.
• Dodurgalı, Abdurrahman. “Nefs ve Eğitimi” Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 5 Ed. Bayraktar Bayraklı. 75-82. İstanbul: MÜ İFAV Yayınları, 1998.
• Dodurgalı, Abdurrahman. Ailede Çocuğun Din Eğitimi. İstanbul: MÜ İFAV Yayınları, 1996.
• Durmuş, İsmail. “Üslûp”, TDV İslâm Ansiklopedisi. 42/ 383-385. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Elmalı, Hüseyin. “Tasvir” TDV İslâm Ansiklopedisi. 40: 135,136. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Erdoğan, İbrahim Halil. “Nübüvvetin İspatı Bağlamında Kur’an’ın Psikolojik İ’câzı”. Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader] 15/2 (2017), 402-420.
• el-Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-Ayn. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrût: Dâr’ul-Kutub’ul-İmiyye, 1424/2002.
• Fersahoğlu, Yaşar. Kur’ân’da Zihin Eğitimi. Marifet Yayınları, 1998.
• Gedikoğlu, Muzaffer. Arap Dilinde Kasem. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Görgün, Tahsin. “İnşa-Haber Ayırımı ve Kur’ân’ın Anlaşılması”. 17-18 Mayıs 2001 Kur’ân ve Dil -Dilbilim ve Hermenötik- Sempozyumu. Ed. Ömer Kara, 443-460. Erzurum: Bakanlar Matbaası, 2001.
• Gözeler, Esra. “Sûrelerin Mekkîliği ve Medenîliği: 22/el-Hacc Sûresi Örneği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [AÜİFD] 58/1 (2017), 69-108.
• Güven, Mustafa. “Kuran’ın Dili ve Anlatım Üslûbu Üzerine Bir Deneme”. Hikmet Yurdu 4/7 (2011), 135-151.
• Hanefî, Hasen. “Esbâb-ı Nüzûlünün Anlamı Nedir?”. Çev. Ahmet Nedim Serinsu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (1998), 225-232
• Hazer, Dursun. “Kur’an-ı Kerim Kıssalarının Edebî Değeri: Hz. İbrahim Kıssalarını Vaka-zaman-mekân-şahıs Unsurları Açısından Bir Değerlendirme”. İslâmî İlimler Dergisi: I.Kur’an Sempozyumu (14-15 Ekim 2006). 205-218. Çorum: İslâmî İlimler Dergisi Yayınları, 2007.
• Hökelekli, Hayati, Din Psikolojisi. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Isfahanî, Rağıb. Müfredât. trc. Abdulbaki Güneş - Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2012.
• İbni Âşûr, Muhammed et-Tâhir. Tefsîru’t-Taḥrîr ve’t-Tenvîr. Tûnus: ed-Dâru’t-Tûnusiyyetu lin-Neşr, 1984.
• İbni Cüzey, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Garnâtî. et-Teshîl li Ulûmi’t-Tenzîl. y.y. el-Müntedâ’l-İslâmî, 1433/2012.
• İbni Hişam, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî el-Basrî el-Mısrî. es-Sîretü’n-nebeviyye. Beyrût: Daru’l-Kitabi’l-Arabi, 1990.
• İbni Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. Teʾvîlü Müşkili’l-Ḳur’ân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’t-Turâs 1393/1973.
• İbnu’l Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-İfrîkî el-Mısrî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâder, 1410/1990.
• Kalay, İdris. İlahi Hitabın Şekillenişi (Hacc, Müzzemmil ve Tevbe sûreleri örnekleri). Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Karaman, Hayrettin vd., Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. “Kur’an’da Kıssa Terapisi -Hz. Peygamberin Kıssalardan Terapi Amaçlı Yardım Alması”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2004), 69-80.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. Kur’an Psikoloji Atlası I. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. Kur’an Psikoloji Atlası II. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. Psikolojik Tefsir Ekolü. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Kesler, Muhammed Fatih. “Kur’an-ı Kerim’de Hz. Peygamber’e Hitaplar (II)”. AÜİFD 44/1 (2003), 19-39.
• Kesler, Muhammet Fatih. Kur’ân-ı Kerim’de Hz. Peygamber’e Hitaplar (I). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/2 (2002), 91-119.
• Kılıç, Sadık. “Tarih Felsefesi Açısından Kıssalar”, 1. Kur’an Sempozyumu: Tebliğler, Müzakereler: 1-3 Nisan 1994. Haz. Mehmet Akif Ers in vd., 87-98. Ankara: Bilgi Vakfı Yayınları, 1994.
• Kırca, Celal. “Tebliğ Metodu Açısından Kur' anın Nüzulü”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1983), 197-216.
• Koçak, Süleyman. “Kur’ân’da Mesellerle Anlatımın Eğitim Açısından Değeri”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/1 (2009): 187-215.
• Kurt, Yaşar. “Kur’ân’ın Nüzûl Süreci ve Nüzûl Sırasını Esas Alan Tefsir Üzerine”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (2012): 5-39.
• el-Kurtubî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekr. El-Cami’ li-Ahkami’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1427/2006.
• Kutlu, Sönmez. “Va‘d ve Vaîd”. TDVİslâm Ansiklopedisi. 42: 414-415. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî en-Nîşâbûrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Riyad: Dâru Tayyibe, 1427/2006.
• en-Nesefî, Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1421/200.
• Okumuş, Mesut. “Kur’an’ın Tedrici Nüzûl Süreci Bağlamında Mekki ve Medeni Ayetler Üzerine”. Eski Yeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi 27 (2013): 7-21.
• Öcal, Mustafa. Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1990.
• Öğüt, Salim. Modern Düşüncenin Kur’an Anlayışı. İstanbul: Rıhle Kitap, 2013.
• Özdemir, Ahmet. “Mekkî ve Medenî Sûreler Bağlamında Dünya Vurgusu”. Bilimname: Düşünce Platformu 37 (2019/1): 43-77
• Özdoğan, Öznur. “Bireyin Değerleri İçselleştirmesine ve Yaşamasına Peygamber Kıssalarının Etkisi”. 8. Kutlu Doğum Sempozyumu. Ed. İsmail Yakıt, 154-166. Isparta: Tuğra Matbaası, 2005.
• Polat, Fethi Ahmet. “Nas-Olgu İlişkisi Bağlamında Kur’ân’a Yaklaşımlar”. Çağdaş İslâm Düşüncesinde Kur’ân’a Yaklaşımlar 303-389. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Reşit Rıza, Muhammed. Tefsîru’l-Kur’ân’il-Hakîm (Tefsîru’l-Menâr). Kahire: Dar’ul-Menâr 1366/1947.
• Ros, J. Brun. Hatiplik Sanatı. çev. Nazife Müren. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1973.
• S. Güçray, Sonay. vd. “Psiko-eğitim Gruplarının Yapılandırılması ve Genel İlkeler”. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 5/1 (Haziran 2009): 134-153.
• es-Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvet’ut-Tefâsîr. Beyrût: Alem’ul-Kutub, ts.
• Salih, Subhi. Kur’an İlimleri. trc. M. Said Şimşek. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2015.
• Sıddîk Hân, Ebü’t-Tayyib Muhammed Sıddîk Bahâdır Hân b. Hasen b. Alî el-Kannevcî el-Buhârî. Fetḥu’l-beyân fî maḳāṣıdi’l-Ḳurʾân. Beyrût: el-Mektebetu’l-Asriyye, 1412/1992.
• es-Suyûtî, Celâleddin Abdurrahman. el-İtkân fi ulûmi’l-Kur’an. Beyrut: Darı İbni Kesir, 1436/2015.
• Şengül, İdris. “Kıssa”. TDV İslâm Ansiklopedis. 25/498-500. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Şengül, İdris. “Kur’ân Kıssalarının Tarihî Değeri, Kur’an Kıssalarının Anlam ve Değeri”. IV. Kur’an Haftası Kur’an Sempozyumu 17-18 Ocak 1998. Haz. Mehmet Akif Ersin vd., 169-184. Ankara: Fecr Yayınları, 1998.
• Şengül, İdris. “Kur’ân Kıssalarının Tarihî Değeri”. Diyanet İlmi Dergi 32/4 (Ankara: DİB yayınları): 63-91.
• Şengül, İdris. “Kur’an Mesajını Ulaştırmada Kıssaların Önemi”. 1. Kur’an Sempozyumu: Tebliğler, Müzakereler: 1-3 Nisan 1994. Haz. Mehmet Akif Ersin vd., 133-140. Ankara: Bilgi Vakfı Yayınları, 1994.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-Kadîr. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1428/2007.
• Şimşek, M. Sait. Kur’ân Kıssalarına Giriş. Konya: Kardelen Yayınları, 2013.
• Tay, Hekim. “Mekke Toplumunda Sosyal Tabakalaşmanın Mekkî Ayetlerdeki İzdüşümü”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5/2 (2016): 33-54.
• Tay, Hekim. Zeccâc’ın (ö. 311/923) “Esbâb-ı Nüzûl Rivâyetlerine Yaklaşımı”. İslâmi Araştırmalar Dergisi 30/3 (2019): 361-382.
• et-Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). El-Câmiu’l-Kebîr (Süneni Tirmizî). Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1996.
• Tülücü, Süleyman. “Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzul Süreci İçinde Arap İleri Gelenleri ile Edip ve Şairlerinin Ona Karşı Tavır ve Takdirleri”. Diyanet İlmi Dergi 30/3 (1994): 37-50
• Türcan, Selim. Neshin Problematik Tarihi. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• el-Vahidî, İmam Ebul-Hasen Ali b. Ahmed. Esbâbı Nüzûl. trc. Necati Tetik - Necdet Çağıl. Erzurum: İhtar Yayıncılık, 1994.
• Yargıcı, Atilla. “Mekkî ve Medenî Sûrelerin Ana Mesajları Açısından Değerlendirilmesi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 17/4 (2004): 281-294.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Müteşâbih”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32: 204-207. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Eser Kitabevi, tsz.
• Yıldırım, Suat. Kur’ân-ı Kerimde Kıssalar, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi 3 (1979): 37-63.
• Yılmaz, Selahattin. “Arap Edebiyatında Atasözleri (Meseller)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1996): 237-241.
• ez-Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbühu. Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1428/2007.
• ez-Zemâhşerî, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Ömer. el-Keşşaf an Hakâiki’t-Tenzîl ve Uyûn’ul-EkâvîL fi Vucûhi’t-Te’vîl. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâs’il-Arabî, 1417/1997.
• ez-Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fi Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Ebu’l-Fadl ed-Dimyâtî. Mısır: Dâru’l-Hadîs, 1427/2006.
• Zeyveli, Hikmet. “Kur’an Kıssaları”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 9/1-2-3-4 (1996): 177-183.