Tefsirde İhtisar Geleneği ve Muhtasar Tefsirler

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 1, 32 - 54, 30.06.2024

Emre Güngör

Öz

Tefsir alanında yazılmış eserler incelendiğinde şekil, muhteva ve hacim yönlerinden farklı oldukları görülmektedir. Bazı müfessirler eserlerinde daha ayrıntıya yer verirken bazıları ise gayet veciz bir şekilde tefsirler telif etmişlerdir. Tefsir geleneğimizde kısa ve özlü olarak kaleme alınmış ihtisar kabilinden eserlere çok rastlanılmaktadır. Herhangi bir tefsiri ya da birkaç tefsiri ihtisar ederek yeniden kaleme almak da kuşkusuz bir telif yöntemidir ve bunun çeşitli faydaları olduğu gibi eleştirilen yönleri de olmaktadır. Ayrıca muhtasar olarak tefsir yazma nedenleri ve bu eserlerin okuyucu kitle üzerindeki yansımaları, câlib-i dikkat bir husustur. Binaenaleyh “tefsirde ihtisar yöntemi ve muhtasar tefsirler” her bakımdan üzerinde çalışılmaya değer bir konudur. Bu çalışmamızda tefsir geleneğinde bir telif yöntemi olan ihtisar yönteminin üzerinde durmaya çalıştık. Çalışmamızda takip ettiğimiz yöntem; muhtasar tefsirlerin mukaddimelerini ve ihtisar konusunda yapılan çalışmaları incelemek ve nihayetinde “Tefsirde İhtisar” konusu hakkında genel bir değerlendirme yapmaktır. Bu anlamda tefsirde ihtisar yönteminin meydana çıkışını, muhtasar türü eserlerin mahiyetini ve bu yöntem ile kaleme alınan eserlerin niteliğini ve niceliğini tefsir türü eserlerde ihtisar sebeplerini, açıklamaya çalıştık. Muhtasar eserlerin özgünlüğü konusu da hayli ihtilaflı bir konudur. Dolayısıyla çalışmamızda “özgünlük” eleştirisine cevap vermek ve bir nebze olsun “tefsirde ihtisar” konusundaki boşluğu doldurmak, varsa konu hakkındaki yanılgıları ortaya koymak amaçlanmıştır. Tefsir eserleri içerisinde ihtisar olarak telif edilen kitapların önemli bir yer tuttuğu göz önüne alındığında bu alanda yapılacak olan çalışmanın da önemi ortaya çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İhtisar, Muhtasar, Telif, Tehzib

Abridge Tradition in Tafsir and Abridged Tafsirs

Öz

Kaynakça

• Abdurrahman b. Muhammed b. Haldûn el-Hadramî İbn Haldun. Mukaddimetü İbn Haldûn. thk. Halil Şahhâte. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Abdülhamit Birışık. “Muhtasar”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 16 Temmuz 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/muhtasar
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Muhammed el-. Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs el-Arabî, 1997.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. İstanbul: Semerkand, 2018.
• Birışık, Abdülhamit. “İbnü’l-Cevzî Ebu’l-Ferec”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Birışık, Abdülhamit. “Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Cebeci, Lütfullah. “Mefâtîhu’l-Gayb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Cerrahoğlu, Ismail. Tefsir usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 31. Baskı., 2018.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Danacı, Sibel. “Son Dönem Müfessirlerinden Vehbe b. Mustafa ez-Zuhaylî’nin et-Tefsîru’l-Münîr Adlı Eserinin Kaynak ve İçerik Açısından Tanıtım ve Değerlendirilmesi”. Çankırı Karayekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/1 (2020).
• Demirci, Muhsin. Tefsir tarihi. Istanbul: IFAV, 19. baskı., 2014.
• Dilsiz, Mustafa. Muhtasar Bir Eser Olarak Mısrî Tefsiri. İzmir: Kâtip Çelebi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2023.
• Durmuş, İsmail. “Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Eren, Şadi. Âb-ı Hayat (Meâl-Tefsir). İstanbul: Yayın Dünyamız Yayınları, 2022.
• Eroğlu, Ali. “Hâzin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ersöz, İsmet. “Hülâsatü’l-Beyân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Güven, Şahin. “Bir Telif Yöntemi Olarak Tefsirde İhtisar ve Muhtasar Rivayet Tefsirleri”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 10 (02 Eylül 2010), 43-66.
• Güven, Şahin. “Muhammed Ferid Vecdi ve el-Mushafu’l-Müyesser isimli Tefsiri”. Bilimname 2/19 (Şubat 2010), 137-152.
• Halaçoğlu, Yusuf. “Cevdet Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Hâzin, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm el-. Lübâbü’t-Te’vîl fi Meâni’t-Tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbnü’l Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Zâdu’l-mesîr fî ’ilmi’t-tefsîr. thk. Züheyr eş-Şâvîş. 1 Cilt. Beyrut: Dâru İbni Hazm, 1. Basım, 2015.
• Kafes, Mahmut. Ebû Hayyân el-Endelûsî’nin Hayatı ve el-Bahru’l-Muhît İsimli Tefsirindeki Metodu. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Karaman, Hayreddin vd. (ed.). Kur’ân-ı kerîm ve açıklamalı meâli. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 27. baskı., 2014.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. Beşiktaş, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Koca, Ferhat. “Mûsâ Kâzım Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Muhammed Ali Sâbûnî. Muhtasar ibn Kesir Tefsiri. 3 Cilt. İstanbul: İsmailağa, 2. Basım, 2019.
• Muhammed b. Mükerrem, İbn Manzûr. Lisânü’l-’Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• Müzhir, Abdülgani Ahmed Cebr. “Kavâidü’l-İhtisâri’l-Menhecî fi’t-Te’lîf”. Mecelltü’l-Buhûsi’l-İslâmiyye 59 (Riyad 2000).
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl. ed. Yūsuf Ali Bedîvî. Dımaşk: Dāru İbn Kesîr, 5. Basım, 2018.
• Nisâbûrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-. el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l Kalem, 1897.
• Nisâbûrî, Nizamettin Hasan b. Muhammed b. Hüseyin el-Kummî en-. Garâibü’l-Kur’ân ve Regâibü’l-Furkan. thk. Zekeriya Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Özel, Ahmet. “Tehzîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özkan, Halit. “Tecrîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Öztürk, Mustafa. “Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Öztürk, Mustafa. “Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-Tefâsîr. 3 Cilt. Mekke: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2017.
• Tüccar, Zülfikar. “Ferrâ, Yahya b. Ziyad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Türker, Ömer. “Mukâtil b. Süleyman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Yazar, Sadık. “İslam Düşünce Geleneğinde Metin Üretim Türleri”. Academia. Erişim 13 Aralık 2023. https://www.academia.edu.tr
• Yıldırım, Suat. Peygamberimizin Kur’ân’ı Tefsîri. İstanbul: Yeni Akademi Yayınları, 2006.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf an Hakâiki Gavâmidı’t-Tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1986.
• Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa ez-. Tefsîrü’l-Vecîz alâ Hâmişi’l-Kur’âni’l-Azîm. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1996.