Hatibzâde Muhyiddin Efendi’nin Hâşiye ʿale’l-Mukaddimâti’l-Erbaʿa Adlı Hâşiyesinin Tahkik ve Tahlili

Yıl 2021, , 209 - 346, 31.12.2021

Mustafa Borsbuğa , Coşkun Borsbuğa

https://doi.org/10.5281/zenodo.5803745

Öz

Çalışma, mukaddimât-ı erbaʿa silsilesinden Hatibzâde Muhyiddin Efendi’ye (ö. 901/1496) ait Hâşiye ʿale’l-mukaddimâti’l-erbaʿa adlı hâşiyesini incelemeyi amaçlamaktadır. Ayrıca çalışmada, henüz tahkik edilmemiş olan bu hâşiyenin tahkiki de yapılarak literatüre kazandırılması hedeflenmektedir. Bunun yanı sıra çalışma, hâşiyenin nüshaları, müellifin hayatı ve risâleye müteallık birçok konuyu da ele almaktadır. Hatibzâde’nin Hâşiye ʿale’l-mukaddimâti’l-erbaʿa adlı hâşiyesi, ilk defa Sadruşşerîʿa (ö. 747/1346) tarafından et-Tavzîh eserinde dile getirilen mukaddimât-ı erbaʿa bölümüne Teftâzânî’nin (ö. 792/1390) et-Telvîh’te yazdığı şerhi esas alınarak yazılmış bir hâşiyedir. et-Tavzîh ve et-Telvîh eserleri üzerinden Sadruşşerîʿa ile Teftâzânî’nin değerlendirilmesi ve mukayese edilmesine yönelik Fatih Sultan Mehmed’in (ö. 886/1481) girişimi sonucunda dönemin yetkin âlimleri tarafından ele alınan mukaddimât-ı erbaʿa hâşiyeleri, Osmanlı ilim düşüncesinde önemli bir yere sahiptir. Hüsün-kubuh meselesi ile insan fiillerinin bir bütün olarak incelendiği bu literatürde insanın fiil ve eylemlerinin psikolojik ve metafizik temelleri irdelenmektedir. Çalışmaya konu olan ve yoğun bir muhtevaya sahip Hatibzâde’nin mukaddimât-ı erbaʿa hâşiyesi de birçok açıdan dikkat çekici niteliktedir. Hâşiyede özellikle İmâm Eşʿarî (ö. 324/935-36) ile Eşʿarîlik vurgusunun ön plana çıkartılması ve ayrıca konu hakkında Hanefî-Mâtürîdî yaklaşımın gündeme alınmaması dikkat çekici niteliktedir.
Hatipzâde, hâşiyede Eşʿarî ekolün bu konudaki yaklaşımnı yine Eşʿarî ekolün otorite isimleri üzerinden temellendirmeyi hedeflemektedir. Hatibzâde nihaî tahlilde dört öncül hususunda Teftâzânî’yle ortak kanaati taşımaktadır. Hatibzâde, Teftâzânî gibi dört mukaddimenin iki öncüle indirgenebileceğini savunmaktadır. İlki, insanın ihtiyarî ile ıztırârî/zorunlu fiilleri arasındaki fark bedihîdir ve dolayısıyla bedihî olanın ispat edilmesi anlamsızdır. İkincisi, selef âlimlerinin ne cebir ne de tefvîz vardır şeklindeki ilkesel söylemidir. Bu ilke ise insanın sorumlu ve mükellef bir varlık olduğunu kanıtlamaktadır. Hatibzâde hem insan fiilleri hem de Tanrı ve insan ilişkisi hakkında Tanrı lehine bir yaklaşım sergilemektedir. Hatibzâde’ye göre fiiller hususunda insana düşen şey, insanın Tanrı karşısında aczini itiraf etmesi ve her şeyi mutlak yaratıcıya havale etmesidir. Çünkü Tanrı’nın büyüklüğü karşısında insanın yapacağı başka bir alternatifi bulunmamaktadır. İnsan kendisine en yakın fiillerin veya kendi elinden çıkan eylemlerin dahi künhüne vakıf değil iken Tanrı’nın azameti ve kutsiyetine de hiçbir surette erişemez. İşte bundan dolayı insanın aklıyla ya da düşüncesiyle kaderin hakikatine erişmesi imkânsızdır. İnsan için yürünecek en doğru yol, kadere boyun eğmek, Tanrı’nın cemâli ve celâli karşısında hayret ve inkisâr duygusu hissetmektir. Ayrıca sorumluluk bilincini terk etmeksizin Tanrı’nın iradesine uygun davranmaktadır. En genel anlamıyla Hatibzâde, Eşʿarîliğin cebr-i mutavassıt yaklaşımını benimsemiş ve Sadruşşerîʿa’nın insan eylemlerinin meydana gelişi hususunda geliştirdiği dört önermeyi kabul etmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mukaddimât-ı Erbaʿa, Hatibzâde Muhyiddin Efendi, Saʿduddin et-Teftâzânî, Sadruşşerîʿa es-Sânî.

Examination And Critical Edition of The Ḥâshiyah of Khatībzādah Muḥyī al-Dīn Effendi’s Entitled Ḥāshiyah ʿalā al-Muqaddimāt al-Arbaʿa

Öz

The study aims to examine the hâshiyah called “Ḥāshiyah ʿalā al-Muqaddimāt al-Arbaʿa”, which belongs to Khatībzādah Muḥyī al-Dīn Effendi (d. 901/1496). In addition, it is aimed to make this ḥāshiyah, which has not been critical edited yet, to be brought to the literature by making a critical editing. In addition to this, the study will also deal with the copies (nusakhs) of the ḥāshiyah, the life of the author and many issues related to the ḥāshiyah. This Ḥâshiyah ʿalā al-Muqaddimāt al-Arbaʿa written by Khatībzādah is an annotation (ḥâshiyah) to Taftāzānī’s work of al-Talvīḥ which Taftāzānī (d. 792/1390) wrote al-Talvīḥ as an annotation to Ṣadr al-Sharīʿa’s (d. 747/1346) al-Tankīḥ. al-Muqaddimāt al-Arbaʿa ḥāshiyahs, which were handled by the competent scholars of the period as a result of Mehmed the Conqueror’s request and attempt, for the evaluation and comparison of Ṣaʿd al-Dīn al-Taftāzānī and Ṣadr al-Sharīʿa al-Thānī through al-Tavżīḥ and al-Talvīḥ books, have an important place in the Ottoman thought tradition. In this literature, which examines the issue of ḥusn - qubḥ and human actions as a whole, the psychological and metaphysical foundations of human actions and actions are examined. Khatībzādah’s Ḥāshiyah ʿalā al-Muqaddimāt al-Arbaʿa, which is the subject of the study, is also remarkable in many unique ways. Khatībzādah emphasizes Ashʿarī (d. 324/935-36) and Ashʿarism on the subject. Probably in connection with this, he does not make any reference to or mention the Ḥanafī and Māturīdism schools. Khatībzādahaims to base the Ashʿarī school’s approach on this issue on the authority names of the Ashʿarī school. In the final analysis, Khatībzādah has a common opinion with Taftāzānī about the four premises. Khatībzādah, like Taftāzānī, argues that the four prefaces can be reduced to two premises. First, the difference between the voluntary and the obligatory acts of man is self-evident, and therefore it is meaningless to prove the obvious. Secondly, the statement of predecessor scholars that “there is neither jabr nor tawfīż” proves that man is a responsible being. Khatībzādah presents an approach to both human actions and the relationship between God and human in terms of God. According to Khatībzādah, what is required of a person regarding actions is to confess his helplessness before God and to refer everything to his creator. Because man has no other alternative to the greatness of God. In this case, a person cannot reach the majesty and holiness of God in any way, while he is not aware of even his closest actions. That is why it is impossible for a person to reach the truth of destiny with his mind or thought. Here, the most suitable situation for a human being is to submit to fate, to beg to God by feeling a sense of amazement and disbelief in the face of God’s beauty and majesty. In the most general sense, Khatībzādah adopted the al-jabr al-mutawassıṭ of Ashʿarism and the four propositions that Ṣadr al-Sharīʿa developed about the occurrence of human actions were not accepted.

Anahtar Kelimeler

Kalām, al-Muqaddimāt al-Arbaʿa, Khatībzādah Muḥyī al-Dīn Effendi, Ṣaʿd al-Dīn al-Taftāzānī, Ṣadr al-Sharīʿa al-Thānī.

Kaynakça

• Ammâra, Muhammed. Resâilü’l-ʿadl ve’t-tevḥîd. 1 Cilt. Beyrût: Dârü’ş-Şurûk, 2. Basım, 1408/1988.
• Ay, Mahmut. Sadruşşerîʿa’da Varlık: Taʿdîlü’l-Ulûm Temelinde Kelam Felsefe Karşılaşması. Ankara, 1. Basım, 2006.
• Aydın, Mehmet. “İslam Düşüncesinde Yalancı Paradoksu ve Hocazade Bursevî’nin Hallu Mağlatati’l- Müsemmâti bi’l-Cezri’l-Esam Adlı Risalesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/40 (2014), 167- 213.
• Aydın, Ömer. Sadruşşerîa es-Sânî’ye Göre İnsan Hürriyeti ve Fiilleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 1996.
• Bozoğlu, Oğuz. Kestelî ve Hâşiye ʿale’l-Mukaddimâti’l-Erbaʿa isimli eseri: Tahkîk ve Tahlîl. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bursevî, Muhammed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i ʿÂmire, 1. Basım, 1333/1914.
• Çelik, İmam Rabbani. XV. yy. Osmanlı düşüncesinde telvîh hâşiyeleri: Teklîfe dair tartışmalar. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Doğru, Hüseyin. Kazâbâdî’nin Hâşiyetü’l-Usûl ve Ğâşiyetü’l-Fusûl Ale’l-Mukaddemâti’l-erba`a adlı eserinin tahkîk ve tahlîli. Erciyes: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Ebû Nuaym Isfehânî, Ahmed b. Abdullah. Ḥilyetü’l-evliyâ. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-ʿArabî, 4. Basım, 1405/1984.
• Efe, Mehmet Emin. İsmail Konevî Efendi’nin Hâşiye “Ale’l-mukaddimâti’l-erba” adlı eserinin tahkik ve tahlili. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Erünsal, İsmail E. “Fatih Devri Kütüphaneleri ve Molla Lütfî Hakkında Birkaç Not”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 33 (81 1980), 56-78.
• Güldü, Şule. “Fıkıh Usûlü Ve Kelamın Kesiştiği Nokta; Hüsün-Kubuh Zemininde İnsan Fiili, Samsûnîzâde’nin Hâşiyetü’s-Suğrâ ale’l-mukaddimâti’l-Erbaa’sının Değerlendirme ve tahkiki”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 34 (2019), 469-499.
• Hatibzâde Muhyiddin Efendi. Ḥâşiye ʿale’l-Muḳaddimâti’l-Erbaʿa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1155, 1b-20a.
• Hoca Sâdeddin Efendi. Tâcü’t-tevârîh. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1. Basım, 1974.
• İbn Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Ṭabaḳâtu’l-Muʿtezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrût: Franz Stein, 1. Basım, 1380/1961.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. Beyrût: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1399/1979.
• Kâtip Çelebî, Mustafa b. Adullah Hacı Halîfe. Keşfu’z-ẓunûn ʿan esâmi’l-kutub ve’l-funûn. 6 Cilt. Bağdâd: Mektebetu’l-Müsennâ, 1. Basım, 1360/1941.
• Köksal, Asım Cüneyd. “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi”. İslam Araştırmaları Dergisi 28 (2012), 1-43.
• Köksal, Asım Cüneyd. “Osmanlılarda Mukaddimât-ı Erbaa Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (2016), 101-132.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. thk. M. Bedreddin Ebû Firâs. Beyrût: Dâru’l-Maʿrife, 1. Basım, ts.
• Maden, Şükrü. “Cihâd Âyetleri Bağlamında Kastamonulu Hatibzâde Muhyiddin Efendi’nin Cihâd Risâlesi”. III. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu “Kastamonu’da İlmî Hayat ve Kastamonu Âlimleri. ed. Ali Rafet ÖZKAN. 1/631-643. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Namli, Abdullah. “Sadruşşeria ve İbnü’l-Hümâm’a göre Cüz’î İrâdenin Yaratmanın Konusu Olup-Olmadığı Meselesi”. Kader 18/1 (Haziran 2020), 152-176. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.705904
• Necmuddin el-Gazzî, Muhammed b. Muhammed. el-Kevâkibu’s-sâira bi-aʿyâni’l-mieti’l-ʿâşira. thk. Halil Mansûr. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1418/1997.
• Özbakır, Mebrure Hanife. “Hatîbzâde’nin el-Mevâkıf’ta Tercih Edilen Bilgi Tanımına Yönelik Eleştirileri”. Kilitbahir 18 (2021), 81-100.
• Özdinç, Rıdvan. “Osmanlı İrâde, Kazâ ve Kader Risaleleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (2016), 185-202.
• Özen, Şükrü. “Tenkîhu’l-Usûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/454-458. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Özer, Hasan. “Molla Samsûnîzâde’nin Ta’lîka’ale’l-Mukaddimâti’l-Erba’a Adlı Risâlesinin Tahkikli Neşri”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 1/1 (2018), 169-240.
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Hacı Hasanzâde’nin Mukaddimât-ı Erbaa Hâşiyesinin Tahlili”. Kader 19/1 (Haziran 2021), 209-232.
• Öztürk, Mustafa Bilal. Mukaddimât-ı Erbaʿa Hâşiyelerinde Kelâmî Tartışmalar (Alâeddin Arabî Bağlamında). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Muslihuddin Kestelî’nin Haşiyetü’s-Sugra ‘Ale’l-Mukaddimâtü’l-Erba’a Adlı Eseri: Tahlil ve Tahkik”. Kelam Araştırmaları Dergisi 18/2 (2020), 666-724.
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Osmanlı’da Kelâm Tartışmaları: Hatibzâde-i Rûmî (Ö. 1496) ve Risâle fî İsbâti’r-Rü’ye ve’l-Kelâm Adlı Eseri”. Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları. ed. Fuad Aydın - Metin Aydın - Muhammet Yetim. 229-241. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019.
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Şeyhülislâm Mehmed Mekkî’nin Risâle fî şerhi Mukaddimâti’l-Erba‘a min Kitâbi’t-Tavzîh Adlı Eseri: Neşir ve Tahlil”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 1/2 (Güz 2018), 1-47. https://doi.org/10.5281/zenodo.3474588
• Pezdevî, Ebu’l-Yusr. Usûlu’-dîn. thk. Hans Peter Lenz. Kâhire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1. Basım, 1423/2003.
• Sadruşşerîʿa es-Sânî, Ubeydullah b. Mesʿûd. et-Tavżîḥ fî ḥalli ġavâmiżi’t-tenḳîḥ. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1416/1996.
• Taşçı, Özcan. İlk Kelâm Risâlelerine Göre Kader ve İnsanın Sorumluluğu. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2009.
• Tâşköprîzâde, Ahmed Efendi. eş-Şeḳâʾiḳu’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-devleti’l-ʿOs̱mâniyye. Beyrût: Dâru’l- Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1395/1975.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn. Şerḥu’t-telvîḥ ʿala’t-tavżîh li-metni’t-tenḳiḥ. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l- Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1416/1996.
• Üzüm, İlyas. “Hatibzâde Muhyiddin Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 463-464. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.