Şeyhülislam Mehmed Mekkî’nin Risâle fî şerhi Mukaddimâti’l-Erba‘a min Kitâbi’t-Tavzîh Adlı Eseri: Neşir ve Tahlil

Yıl 2018, , 1 - 47, 31.12.2018

Mustafa Bilal Öztürk

https://doi.org/10.5281/zenodo.3474588

Öz

Sadrüşeria’nın (v.747/1346) başlattığı Teftâzânî’nin (v.791/1390) etkili ve eleştirel bir haşiye yazdığı Dört Mukaddime (Mukaddimât-ı Erbaa) literatürü kelam ve fıkıh zemininde tartışması yürütülen husun-kubuh problemiyle bağlantılı bir biçimde insan eylemlerini konu edinir. Bu konuyla yakın ilgisi bulunan temelde özgür iradeyle-sorumluluk denklemini çözümlemeye yönelik fiil, irade, kudret kavramlarının tanımları, içerikleri ve kapsamlarından hareketle varlık, bilgi ve değer alanlarıyla ilişkileri araştırılmaktadır. Bu bağlamda XVIII. Yüzyıl Osmanlı Şeyhülislamlarından Mehmed Mekkî’nin “Risâle fî şerhi Mukaddimâti’l-erbaa min Kitâbi’t-Tavzîh” isimli eseri de özel olarak bu geleneğe tahsis edilmiş yazma halde bulunan Arapça bir risaledir. Bu risale kavram analizlerinden başlayarak sırasıyla Mu‘tezile, Cebriye, Eş‘arî ve Mâtürîdî gibi ekollerin temel savlarını ve dayanaklarını irdeler. Bu yaklaşımların birbirleriyle örtüşen ve ayrışan noktalarını mukayese ve muhakemeyle tebellür ettirir. Nihayet Eş‘arî ile Mâtürîdî ekollerine ait perspektifin dayanağı mesabesindeki kıyasların öncülleri sıralanarak klasik mantık kuralları uyarınca sorgulanmasına zemin hazırlar. Bu makale çalışmamız anılan risaleyi kütüphane kayıtlarından yola çıkarak tespit edilebilen tek bir nüshaya dayalı ilk kez ilmi tahkik esaslarına bağlı kalarak neşretmeyi, kısa bir değerlendirmesini yapmayı ve bu literatüre farklı bir katkı sunmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mehmed Mekkî, Mukaddimât-ı Erbaa, Mâtürîdî, İnsan Fiilleri

A Critical Edition of the “Risalat fi sharah al-Muqaddimāt al-Arba‘a min Kitab al-Tavdhih” of Sheikh Al-Islam Mohammed Al-Makki and an Analytical Interpretation of the Work

Öz

The literature of four premises (al-Muqaddimāt al-Arba‘a) that is started by Sadr al-Sharī‘ah (d.747/1346) and also is commented with affective and criticizing footnote by Sa‘d al-Dīn al-Taftazānī (d.791/1390), centralizes the struggles of human beings in the form of connection with the problem of husn and qubh (goodness-badness) in the field of Kalam (Islamic Philosophy & logic) and Fiqh (Islamic Law). It is investigated in this treatise the matter having very close relation with the problem mentioned above, the definitions, content and relying on the extension of qudra (power/authority), fi‘l (action/practice) and 'iirada (will) their existence, knowledge and relation with other fields to fix the equation of free will-responsibility in its basis. In this context, there is an Arabic treatise in written form of Mohammed Al-Makki, one of the Sheikh Al-Islam (chief justice) of ottoman empire in the age of eighteenth century, named as “Risalat fi sharah al-Muqaddimāt al-Arba‘a min Kitab al-Tavdhih” is specially appropriated with this tradition. This treatise by starting with the analyze of concepts examines the basic claims and proofs of the schools of thought like Mu‘tazila, Jabariyya, Ash‘ariyya and Maturidiyya respectively. It defines the common and different points of these approaches with comparison and discernment. Finally, it paves the road to interrogate the following the laws of classical logic by putting in order the equivalent premises of the syllogism to the proofs of opinions related to Ash'aris and Maturidies. This article targets the treatise that is studied by our research through the registrations of library with becoming bound to the basis of scientific investigation depending on the only one manuscript that could be proved as to publish it first time, to do a little analyze and to add a different contribution to this literature.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Mohammed Al-Makki, al-Muqaddimāt al-Arba‘a, Mâtürîdî, Human being and their actions

Kaynakça

• Aydın, Ömer. Türk Kelam Bilginleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-Ârifîn Esmaü’l-Müellifin ve Âsâru’l-Musannifîn, İstanbul: Maarif Basımevi, 1951.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Îzâhu’l-meknun fî’z-zeyli ‘alâ Keşfi’-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, Beyrut: Darü ihyai’t-Turasi’-Arabî, 1945.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri, Hazırlayanlar: A. Fikri Yavuz-İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınevi, t.y.
• Bilgin, Emrah. Devhatü’l-Meşayıh ve Zeyilleri (İnceleme- Tenkitli Metin, İndeks). Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2015.
• Dâvûd-i Karsî. Risâle fî beyâni mesʾeleti’l-ihtiyârâti’l-cüzʾiyye ve’l-idrâkâti’l-kalbiyye. İstanbul: Bolulu İbrahim Efendi Matbaası, 1312.
• Dâvûd-i Karsî. Şerhu’l-kasideti’n-nuniyyeti’t-tevhidiyye. İstanbul: Sahafiye-i Osmaniye Matbaası, 1318.
• Doğru, Hüseyin. Kazâbâdî’nin Hâşiyetü’l-Usûl ve Gâşitetü’l-Fusûl ‘ale’l-Mukaddimâti’l-Erbaa: Adlı Eserin Tahkîk ve Tahlîli. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2010.
• Efe, Muhammet Emin. İsmail Konevî Efendi’nin Hâşiye ‘Ale’l-Mukaddimâti’l-Erba‘ Adlı Eserinin Tahkik Ve Tahlili. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Üniversitesi, 2018.
• Fatin Davud. Hatimetü’l-eş‘âr. Hazırlayan, Ömer Çiftçi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017.
• Fûde, Said. Hâşiyetân ‘alâ Şerhi’l-Mukaddimâti’l-Erba‘ li-Sadri’ş-Şerîa fî Ef‘ali’l-İbâd li’l-Allâme el-Kazâbâdî ve ve’l-Allâme el-Kefevî. Beyrut: Menşûrâtü’l-Asleyn, 2016.
• Hâdimî, Ebû Saîd. el-Berîḳatü’l-Maḥmûdiyye fî şerḥi’ṭ-Ṭarîḳati’l-Muḥammediyye ve’ş-şerîʿati’n-nebeviyye fi’s-sîreti’l-Aḥmediyye. Şam: Matbaatü’l-Haleb, 1929.
• Hâdimî, Ebû Saîd. Risâletü’l-besmele. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1261.
• Kadı Burhâneddin. Tercîhu’t-tavzih. Thk. Emine Nurefşan Dinç. İstanbul: Özel Baskı, 2013.
• Köksal, Asım Cüneyd. “İslam Hukuku Felsefesinde Fiillerin Ahlakiliği Meselesi –Mukaddimât-ı Erbaa’ya Giriş-”, İslam Araştırmaları Dergisi 28 (2012): 1-44.
• Köksal, Asım Cüneyd. “Osmanlılarda Mukaddimat-ı Erbaa Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 27 (2016): 101-132.
• Harpûtî, Abdülhamid b. Ömer. Simtü’l-‘abkari fî şerhi’l-‘ikdi’l-cevherî. Amman: Daru’l-asleyn, 2017.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî, Eksi Yazıdan Aktaran: Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Mustafa Sabri. Mevḳıfü’l-beşer taḥte sulṭâni’l-ḳader. Kahire: Daru’l-basair, 2008.
• Müstakim-zade Süleyman Saadeddin. Devhatü’l-Meşayıh ve Zeyilleri (Osmanlı Şeyhülislamlarının Biyografileri). İstanbul: Çağrı Yayınları, 1978.
• Özcan, Tahsin. “Mekkî Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28: 577-578. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Özer, Hasan. “Ali Kuşçu ve Hâşiye ‘Ale’t-Telvih Adlı Eseri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 13 (2009): 361-392.
• Özer, Hasan. “Molla Samsûnîzâde’ni̇n Ta‘lîķa ‘ale’l-Muķaddimâti’l-Erba‘a Adlı Ri̇sâlesi̇ni̇n Tahki̇kli Neşri”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 1/1, 2018): 169- 240.
• Öztürk, Mustafa Bilal. Akkirmânî’nin Mesâil-i Kelâmiyye Adlı Eseri ve Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2014.