Analysis and Critical Edition of Kutbuddin Al-Izniki’s Risala about Âdem -Musa Debate

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 2, 501 - 546, 31.12.2020

Taha Çelik

https://doi.org/10.5281/zenodo.4394274

Öz

This article discusses the treatise of Kutbüddinzâde İznikî who is one of the 15th century Ottoman scholars. In this treatise, he explained a famous hadith that heralded a debate between Âdem and Moses. The narration, which is found in almost all classical hadith sources and is accepted as true, has been frequently used as evidence in the fate debates that have been on the agenda since the first centuries of hijri. Similar comments are often repeated regarding the narration, which has a wide place in hadith commentary literature. However, it is seen that the scholars make different choices in terms of eliminating the obfuscation about fate in the narration. Kutbüddinzade found the interpretations of the hadith scholars insufficient and he tried to understand the issue within the framework of the prophethood and guardianship qualities of the prophets who was famous in the Sufi tradition. In the article, first of all, the comments and disputes made by the scholars at the point of understanding the rumor were addressed, then the content of the treatise was conveyed and the text that was examined was included.

Anahtar Kelimeler

Kutbüddinzâde, Âdem, Moses, fate, commentary

Kutbuddinzâde İznikî’nin Hz. Âdem-Hz. Musa Münazarası İle İlgili Risalesinin Tahlil ve Tahkiki

Öz

Bu makale, 15. yy. Osmanlı âlimlerinden Kutbüddinzâde İznikî’nin, Hz. Musa ile Hz. Âdem arasında vuku bulan münazarayı haber veren meşhur bir rivayeti ele aldığı risaleyi konu edinmektedir. Klasik hadis kaynaklarının hemen hepsinde yer alan ve sahih kabul edilen bu rivayet, hicrî ilk asırlardan itibaren gündemde olan kader tartışmalarında sıklıkla delil olarak öne sürülmüştür. Hadis şerh literatüründe geniş yeri olan rivayet hususunda ekseriyetle benzer yorumlar tekrarlanmış olmakla birlikte rivayetteki kaderle ilgili kapalılığın giderilmesi noktasında âlimlerin farklı tercihlerde bulundukları da görülmektedir. Kutbüddinzâde’nin ise muhaddislerin yapmış oldukları tevilleri yetersiz bularak meseleyi sûfî gelenekte meşhur olan ‘peygamberlere nübüvvet ve velayet sıfatlarının farklı derecelerde verilmiş olması’ görüşü çerçevesinde anlamlandırmaya çalıştığı müşahede edilmektedir. Makalede öncelikle rivayetin anlaşılması noktasında âlimlerin yapmış oldukları yorum ve ihtilaflara temas edilmiş ardından da muhtevası hakkında bilgi verilerek risale tahkik edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kutbüddinzâde, Hz. Âdem, Hz. Musa, kader, şerh

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnavut - Âdil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1415/1995.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l- ’ârifîn, esmâʾü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. thk. Rıfat Bilge vd. 2 Cilt. İstanbul: Maârif Matbası, 1370/1951.
• Begavî, Muhyi’s-Sünne Ebu Muhammed Hüseyin b. Mesud, Şerhu’-Sünne. thk. Şuayb Arnavut, Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1403/1983.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b İsmâîl b İbrâhîm Cu’fî. Sahihü’l-Buhari. thk. Mustafa el-Buga. Dımaşk/Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1410/1990.
• Cendî, Ebû Abdillâh Müeyyidüddîn b. Mahmûd b. Sâid, Şerhu Fusûsi’l-Hıkem. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1390/1971.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eşʻas b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî. Sünenu Ebû Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût. 7 Cilt. Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, ts.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî. Hilyetü’l-Evliyâ. 10 Cilt. Mısır: Dârü’s-Seâde, 1394/1974.
• Ebû Ya’lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. Müsnedü Ebî Ya’lâ el-Mevsılî. thk. Hüseyin Selim Esed. Beyrut: Dârü’l-Me’mûn, 1409/1989.
• Ebü’l-Velid el-Bâcî, Süleyman b Halef b Sa’d et-Tücibi. el-Münteka. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1332/1913.
• Erul, Bünyamin. Hadislerin dili : ilk hadis belgesi Hemmam’ın sahifesi -tertip, terceme, yorum-. Ankara : Türkiye Diyanet Vakfı, 2009.
• Hansu, Hüseyin. Mutezile ve Hadis. Ankara: Kitâbiyât, 2004.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el-Büstî el-. Meâlimü’s-Sünen. Halep: Matbaatü’l-İlmiyye, 1351/1932.
• Hemmâm b. Münebbih. Sahifetü Hemmâm b. Münebbih. thk. Ali Hasan Ali Abdülhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1407/1987.
• Iraki, Ebü’l-Fazl Zeynüddin Abdürrahim b Hüseyin. Tarhü’t-tesrib fî şerhi’t-takrib. Beyrut : Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. el-İstizkâr. thk. Salim Muhammed Ata vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta’ mine’l-meânî ve’l-esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî - Muhammed Abdülbekir el-Bekrî. 24 Cilt. Mağrib: Vizâratü’l-Evkâf, 1387/1967.
• İbn Batta, Ebû Abdillâh Ubeydullah b. Muhammed b. Muhammed el-Ukberî. el-İbâne ʿan şerîʿati’l-fırakı’n-nâciye ve mücânebeti’l-fırakı’l-mezmûme. thk. Rıdâ Mut’î vd. 9 Cilt. Riyad: Dârü’r-Reyye, ts.
• İbn Battâl, Ebu’l-Hasen Ali b. Halef b. Abdulmelik el-Kurtubî. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• İbn Ebî Âsım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. ed-Dahhâk b. Mahled eş-Şeybânî. Kitâbü’s-Sünne. thk. Muhammed Nâsıruddîn Elbânî. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1400/1980.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b Alî b Muhammed İbn Hacer el-. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahihi’l-Buhari. nşr. Muhibbüdin el-Hatib. 13 Cilt. Beyrut : Dâru’l- Ma’rife, 1379/1959.
• İbn Hallıkân, Ebu’l-Abbas Şemsüddin Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtü’l-A’yân. thk. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 1-8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l- Cedîde, ts.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Huzeyme es-Sülemî en-Nîsâbûrî. Kitâbü’t-tevhîd ve isbâti’s-sıfâti’r-rab. thk. Abdülaziz b. İbrahim eş-Şehvân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 5. Basım, 1414/1994.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali Şîrî. Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1408/1988.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Şuayb el-Arnaût - ve dğr. Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Mecmû’u’l-Fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. Medine: Mücemmeı’l-Melik Fehd, 1416/1995.
• İbnü’l-Arabi, Ebu Abdullah Muhyiddin Muhammed b Ali. Fususü’l-hikem. nşr. Ebu’l-‘Alâ Afîfî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• İbnü’l-Arabi, Ebu Abdullah Muhyiddin Muhammed b Ali. Futûhât-ı Mekkiyye -Velâyet ve Nübüvvet Sorular ve Cevaplar- , trc. Ekrem Demirli, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• İbnü’l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b Alî b Muhammed Bağdâdî. Keşfü’l-müşkil min hadisi’s-sahihayn. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Riyad : Dârü’l-Vatan, 1417/1997.
• İbnü’l-İmâd. Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri Men Zeheb. thk. Mahmut Arnavut. Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1406/1986.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed. Şifaü’l-alil fî mesaili’l-kaza ve’l-kader ve’l-hikme ve’t-ta’lil. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1398/1978.
• Kadı Abdülcebbar, Fazlü’l-i’tizal ve tabakatü’l-Mu’tezile. thk. Fuad Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 1439/2017.
• Kâdî İyâz, Ebu’l-Fazl İyâz b. Musa, Şerhu Sahîhi Müslim – İkmâlü’l-muʻlîm bi-fevâidi Müslim, thk. Yahyâ İsmail. Mansûre: Dâru’l-Vefâ, 1418/1998.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b Abdullah. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. İstanbul : Ma’hedü’l-Buhus ve’d-Dirasati’l-Arabiyye/İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 2010.
• Kefevî, Mahmud b. Süleyman. Ketaibu “Alami’l-ahyar min fukaha’i mezhebi” nu’ani’l-muhtar. nşr. Abdüllatif Abdurrahman. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, ts.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muʿcemü’l-müʾellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-ʿArabiyye. 13 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1376/1957.
• Kutbüddin el-İzniki. Telfîkâtü’l-Mesâbîh, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 476, 1b-206a.
• Kutbüddinzade, Muhyiddin Muhammed b. Kutbüddin el-İzniki. Şerhu Hadisi’l-İhticac Beyne Âdem ve Musa (aleyhime’s-Selam). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazade Hüseyin, 290, 37b-40a.
• Kutbüddinzade, Muhyiddin Muhammed b. Kutbüddin el-İzniki. Şerhu Hadisi’l-İhticac Beyne Âdem ve Musa (aleyhime’s-Selam). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmut Efendi, 4223, 26b-34a.
• Leknevi, Ebü’l-Hasenat Muhammed Abdülhay b Muhammed. el-Fevaidü’l-behiyye fî teracimi’l-Hanefiyye; et-Ta’likatü’s-seniyye ale’l-Fevaidi’l-behiyye. Kahire : Dâru’l-Kitâbi’l- Arabî, ts.
• Ma’mer b. Râşid, Ebû Urve el-Ezdî. el-Câmi’. thk. Habibü’r-Rahmân el-Azamî. Beyrut: el-Meclisü’l-İlmî, 1403/1983.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullah el-Asbahî el-Himyerî. el-Muvatta. thk. Muhammed Mustafa el-Aʻzamî. 8 Cilt. Ebûzabî: Müesssetü Zâyed b. Sultan, 1425/2004.
• Muhammed Hasan İdris Fesfus. Mesâilü’l-i’tikâd fî mehâcceti Mûsâ li Âdem aleyhimesselâm. Gazze: Câmiatü’l-İslâmiyye, 2015.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. el-Câmiʻu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1375/1956.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-Nesâî. Sünenü’n-Nesâî. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya, Sahihu Müslim bi-Şerhi’n-Nevevî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1392/1972.
• Nüveyhiz, Âdil. Muʻcemü’l-müfessirîn min sadri’l-İslâm hatte’l-ʻasri’l-hâzır. Beyrut: Müessesetü Nuveyhizi’s-Sekâfiyye, 1408/1988.
• Öngören, Reşat. “Bi̇r Rüya Yorumcusu Olarak Mutasawif-Ali̇m Kutbuddi̇nzade Mehmed İzni̇ki̇”. 381-387. İznik: İznik Belediyesi Kültür Yayınları, 2005.
• Öngören, Reşat. “Kutbüddi̇n İzni̇kî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/485-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Öngören, Reşat. “Kutbüddi̇nzâde İzni̇kî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/489-490. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-Gayb. thk. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420/1999.
• Taşköprülüzâde, Ahmed Efendi. eş-Şekâʾiku’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-Devleti’l-ʿOsmâniyye. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Tirmizî, Muhammed b. ‘Îsâ et-. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. Kahire: Matbaatü Mustafa el-Bâbi’l-Haleb, 2. Basım, 1394/1975.
• Ünal, İsmail Hakkı. “Geleneksel Hadis Yorumunda Şarihin Hadisin Anlaşılmasına Katkısı”. İslamiyat 10/3 (2007), 89-112.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʻlâm. thk. Beşşâr Avvâd Maʻrûf. 15 Cilt. Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1423/2003.
• Zirikli, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd. el-A’lâm. thk. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlim li’l-Melâyîn, 15. Basım, 1422/2002.
• Zürkani, Ebû Abdullah Muhammed b Abdülbaki b Yusuf. Şerhu’l-Muvatta’. thk. Taha Abdurrauf Sa’d. Kahire : Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1424/2003.