Kavâʿid-i Fıkhıyyede Bir Literatür İncelemesi: İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve’n-Nezâir’i ve Üzerine Yapılan Çalışmalar

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 2, 547 - 596, 31.12.2020

Necmettin Azak

https://doi.org/10.5281/zenodo.4394278

Öz

VIII. yüzyılda kavâid edebiyatını Eşbah ve Nezair çatısı altında bir araya getiren ve geliştiren Şâfiî fakihlerin bu çabasını X. yüzyıl Hanefî fakihlerinden İbn Nüceym bir adım ileri götürerek mezhep içerisinde fıkhî düşüncenin kavâid merkezli ele alınmasına katkı sağlamıştır. Fıkhın kavâid türüne dair ilk eserleri Hanefîler telif etmelerine rağmen gelişmesine katkıları diğer mezhepler kadar olduğu söylenemez. Ancak İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve’n-Nezâir’inden sonra bu eser üzerine yapılan çalışmalarının kırkın üzerinde olması, kavâid edebiyatının tekrar Hanefîlerin gündemine girdiğini göstermektedir. Eşbâh literatüründe İbn Nüceym’in sahip olduğu bu konuma diğer mezheplerin ulaşamaması, mezhepte bu isimle yazılan tek eser olması bu araştırmanın temelini oluşturmuştur. Bu çalışmada, İbn Nüceym’in el-Eşbâh’ı etrafında oluşan literatürü başta yazma eser nüshaları olmak üzere bibliyografya ve kütüphane fihristlerinden tarama yapılarak incelenmiş, nüshalarına ulaşılanların şerh, haşiye, ta‘lika, manzume, risale, tertîb ve tercüme başlıkları altında bir araya getirilerek tasnifleri yapılmış, kısa bilgiler verilmiş, gerekli tashihlere yer verilerek yazma/matbu kaynakları gösterilmiştir. Bu yönüyle çalışma Eşbâh etrafında oluşan literatür hakkında kapsamlı bilgileri sunmaktadır. Yazma nüshalarına ulaşılamayan Eşbâh literatürü açısından ise bir mukaddime olarak kabul edilebilir.

Anahtar Kelimeler

İbn Nüceym, el-Eşbâh ve’n-Nezâir, Fıkıh, Kavaid, Şerh, Haşiye, Taʿlîka

A Literature Review in Qawâʿid al-Fıqhiyyah: al-Ashbâh wa al-Nazâ’ir of Ibn Nujaym And Related Works

Öz

In the 8th century, Shafıî jurists brought together and developed qawaʿid literature of fiqh under the umbrella of Ashbâh and Nazâ’ir. Ibn Nujaym, one of the 10th century Hanafî jurists, took this effort of Shafıî jurists and contributed to the principle-based approach of fiqh thought within the Hanafî doctrine. Although the first books on the qawaʿid literature were written by Hanafis, it cannot be said that their contribution to the development of this literature is as much as other fiqh schools. However, the fact that there are more than forty studies on the work named al-Ashbâh wa al-Nazâ’ir authored by Ibn Nujaym on qawâʿid literature shows that this literature is on the agenda of Hanafis again. The fact that other fiqh schools could not reach this position of Ibn Nujaym in the Ashbâh literature and that it is the only work written with this name in the Hanafî school formed the basis of this research. In this study, the literature formed around Ibn Nujaym’s al-Ashbâh was examined by searching from bibliographies and library indexes, especially manuscripts. Those whose copies (nuskhas) were grouped and classified as commentary (sharh), gloss (hashiyya), supergloss (taʿlîqa), poem, treatise, tertîb and translation. In addition, brief information about these studies and necessary revisions were given, and manuscripts/printed books were cited as references. In this respect, the study presents the comprehensive information about the literature formed around Ashbâh, and it can be regarded as a preliminary study for that part of the literature whose manuscript copies are not available.

Anahtar Kelimeler

Ibn Nujaym, al-Ashbâh wa al-Nazâ’ir, fiqh, legal maxim, commentary, gloss, supergloss

Kaynakça

• Abdullah Ahdî, İbnü’l-Kâdî Ali b. el-Hüseyn es-Sinobî. Tertîbü’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Nuruosmaniye, 1410, 1a-219b.
• Alak, Musa. “Süleyman Sırrı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. EK-2/544-545. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
• Azak, Necmettin. Pîrîzâde’nin Umdetü zevî’l-basâir li-halli mühimmâti’l-Eşbâh ve’n-nezâir Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. İstanbul: Sabahattin Zaim Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Darü’t-Türâsi’l-Arabiyye, İstanbul 1951-Ofset baskı-., ts.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Îzâhü’l-meknûn fî zeyl-i ala Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1947.
• Baktır, Mustafa. “Eşbâh ve Nezâir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/456-457. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Berzencî, Muhammed b. Resûl el-Hüseynî. Îkâzu’l-inbâh li-fehmi’l-iştibâhi’l-vâki‘ l’ibni Nüceym fî’l-Eşbâh. İstanbul: Millet Ktp., Feyzullah Efendi, 2154, 82a-86b.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Celeb Muslihuddîn, Mustafa b. Hayreddîn er-Rûmî. el-İkdü’n-nazîm fî tertîbi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu, 336, 1a-59b.
• Celeb Muslihuddîn, Mustafa b. Hayreddîn er-Rûmî. Tenvîrü’l-ezhân ve’d-damâir fî şerhi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Nuruosmaniye, 1567, 1a-484b.
• Celeb Muslihuddîn, Mustafa b. Hayreddîn er-Rûmî. Tenvîrü’l-ezhân ve’d-damâir fî şerhi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, 381, 1a-310a.
• Celeb Muslihuddîn, Mustafa b. Hayreddîn er-Rûmî. Tenvîrü’l-ezhân ve’d-damâir fî şerhi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Damat İbrahim Paşa, 533, 1a-256b.
• Ebussuûd, Muhammed b. Ali el-Hüseynî. Umdetü’n-nâzır ‘ale’l-Eşbâh ve’n-nezâ’ir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, 183, 1a-339b.
• Gedûzî, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa Muhammed. Müfâdü’l-Eşbâh. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Ktp., 3892, 1a-286a.
• Güleç, Hasan. “Ahîzâde Abdülhalim Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/548. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed. Ğamzu ’uyûni’l-basâir şerhu kitâbi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1. bs., ts.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed Mekkî. el-‘Ukûdü’l-hisân fî kavâʿidi mezhebi’n-Nû‘mân. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi, 362, 12b-14b.
• Hamevî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. Ğamzu ʿuyûni’l-basâ’ir ʿalâ mehâsini’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, 742, 1a-438b.
• Hayâtî, Ahmed Efendi. Tuhfe Şerhi Hayati=Şerhü’t-Tuhfeti’l-manzûmeti’d-dürriyye fi lugati’l-Farisiyye. Kostantiniye: Matbaa-i Âmire, 1251.
• Hîş Halil, Muhammed er-Rûmî el-Kalembekî. Tertîbü’l-Eşbâh. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Kasidecizâde, 251, 1a-265b.
• Hîş Halil, Muhammed er-Rûmî el-Kalembekî. Tertîbü’l-Eşbâh. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Çelebi Abdullah, 89, 1a-262b.
• Hîş Halil, Muhammed er-Rûmî el-Kalembekî. Tertîbü’l-Eşbâh. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, 329, 1a-205b.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşki. Mecmû’atü resâili İbn Âbidîn. 2 Cilt. Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, ts.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşki. Nüzhetü’n-nevâzır ‘ale’l-Eşbâh ve’n-nezâir. thk. Muhammed Muti’ el-Hâfız. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1983.
• İbn Gânim el-Makdisî, Nureddîn Ali b. Muhammed. Hâşiye ‘ale’l-Eşbâh ve’n-nezâ’ir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, 628, 19a-278b.
• İbn Habîb el-Gazzî, Şerefuddîn b. Abdülkâdir. Tenvîru’l-basâir ‘ale’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Laleli, 853-3, 17a-208a.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim. el-Eşbâh ve’n-nezâir (nşr. Muhammed Mutî’ el-Hâfız). 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1. bs., 1983.
• İbn Zahîre, Ali b. Cârullah b. Zahîre. Ta’lîkâ ‘ale’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, 744-1, 1a-64b.
• İpekten, Haluk. “Azmîzâde Mustafa Hâletî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/348-349. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• İpşirli, Mehmet. “Çivizâde Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/347-348. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• İzmirî, Ali el-Müderris. İbrâzü’d-damâir fî tertîbi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, 541, 1a-272a.
• Kallek, Cengiz. “İbn Gânim, Nureddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/503-504. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Karabeyzâde, Mehmed Emîn b. Osman Kazasker. İkdu’d-dürer ve’l-cevâhir nakdü’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Yahya Tevfik Efendi, 445, 1a-28b.
• Karaçelebizâde, Abdülazîz Efendi. Hallü’l-iştibâh an akdi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, 650, 1a-87a.
• Katib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn (tsh. M.[ehmet] Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge). 2 Cilt. Ankara: Maârif Vekalet, 1941.
• Kaya, Nevzat. “Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/381-383. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müellifin: Terâcîmu musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Keşmîrî, Muhammed Enver Şah. et-Tasrîhu bimâ tevâtare fî nüzûli’l-mesîh,. thk. Abdülfettah Ebû Ğudde. Halep: Mektebetü’l-Matbû‘âtü’l-İslâmiyye, 1. bs., 1965.
• Kılıç, Muharrem. “Timurtaşî, Sâlih b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/189. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Kırîmî, Abdülbâkî b. Sa‘îd b. Şa‘bân. Hâşiye ‘ale’l-Eşbâh ve’n-nezâ’ir. Saraybosna: Gazi Hüsrev Bey Ktp., Saraybosna, 244, 1a-88b.
• Kırşehrî, Muhammed b. Veli b. Resûl. Şerhu’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Atıf Efendi, 844, 1a-408a.
• Koca, Ferhat. “İzmîrî, Mevlânâ Mehmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/529-530. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Köse, Saffet - Kaplan, İlyas. Umdetü zevî’l-basâir li-halli mühimmâti’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: İrşad Kitapevi, 2016.
• Kurtuluş, Rıza. “İbn Zahîre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/455-457. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Muhammed Ebü’l-Feth el-Hanefî. İthâfü’l-ebsâr ve’l-basâir bi-tebvîbi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Mehmet Sefayihi, 324, 1-538.
• Muhibbî, Muhammed Emin b. Fazlullah b. Muhibbillah ed-Dımaşkî. Hulâsatü’l-eser fî a’yâni’l-karni’l-hâdî aşer. 4 Cilt, ts.
• Nablusî, Abdulğânî b. İsmail ed-Dımaşkî. Keşfü’l-hatâir ‘ani’l- Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, 724, 1a-160b.
• Nablusî, Abdulğânî b. İsmail ed-Dımaşkî. Keşfü’l-hatâir ‘ani’l- Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddîn Efendi, 1150, 1a-191b.
• Özcan, Tahsin. “Pîrîzâde İbrâhim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/286-288. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Özel, Ahmet. “İbn Âbidîn, Muhammed Emîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/292-293. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Pekcan, Ali. “Remlî, Hayreddin b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/563-564. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Pîrîzâde, İbrahim b. Hüseyin b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Bîrî. ʿUmdetü zevî’l-basâir li-halli mühimmâti’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Mehmed Nuri Efendi, 69, 1a-195b.
• Remlî, Hayredin b. Ahmed b. Ali el-Uleymî. Nüzhetü’n-nevâzır ‘ale’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Damat İbrahim Paşa, 513-2, 113a-173b.
• Samar, Mahmut. “Pîrîzâde,‘Umdetü zevi’l-besâir li halli mühimmâti’l-Eşbâh ve’n-nezâir”. İslam Hukuku Araştırmalar Dergisi 28 (2016), 617-620.
• Sırrı, Süleyman. Îzâhü’l-Eşbâh. İstanbul: Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddîn Efendi, 3963-3967, 1-2398.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Hamevî, Ahmed b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/456-457. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Sünbülzâde, Muhammed Maraşî. Tevfîku’l-ilâh fî şerhi fennin mine’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Laleli, 953, 1a-172a.
• Sünbülzâde, Muhammed Maraşî. Tevfîku’l-ilâh fî şerhi fennin mine’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Nuruosmaniye, 1566, 1a-159a.
• Sünbülzâde, Muhammed Maraşî. Tevfîku’l-ilâh fî şerhi fennin mine’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, 413, 1a-132a.
• Tâcî, Muhammed Hibetullah b. Muhammed. et-Tahkîkü’l-bâhir şerhu’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Hafid Efendi, 53, 1a-325b.
• Timurtaşî, Salih b. Muhammed el-Gazzî. Zevâhiru’l-cevâhiri’n-nedâir hâşiye ‘ale’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Laleli, 945, 1a-285a.
• Timurtaşî, Salih b. Muhammed el-Gazzî. Zevâhiru’l-cevâhiri’n-nedâir hâşiye ‘ale’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Murad Molla, 800, 1a-209a.
• Timurtaşî, Salih b. Muhammed el-Gazzî. Zevâhiru’l-cevâhiri’n-nedâir hâşiye ‘ale’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, 713, 1a-322a.
• Tûrî, Ali b. Abdullah el-Hanefî. Zehîratü’n-nâzır fi’l-Eşbâh ve’n-nezâ’ir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi, 466, 1a-119a.
• Zeyrekzâde, Muhammed b. Muhammed el-Hüseynî. Şerhu’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, 337, 1a-112b.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʿlâm: Kâmûsu terâcîmi li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arabi’l-müsta’ribîn ve’l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 15. bs., 2002.