Mudurnulu Şeyh Şaʿbân Efendi en-Nakşibendî’ye Ait Risâle fi’l-kazâ ve’l-kader Adlı Risâlenin İnceleme, Tahkik ve Tercümesi

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 1, 203 - 284, 30.06.2021

Mustafa Borsbuğa Coşkun Borsbuğa

https://doi.org/10.5281/zenodo.5008154

Öz

u çalışmada Nakşibendî şeyhlerinden XVI. yüzyıl Osmanlı müellifi Şeyh Şaʿbân Efendi’nin (ö. 1003/1593) kazâ-kader risâlesinde insanın eylemlerindeki özgürlüğüyle Allah’ın her şeyin yaratıcısı olması arasındaki sorunsalı nasıl çözüme kavuşturduğu incelenecektir. Ayrıca risâlesinin, tahkikli neşir ve tercümesi de yapılmak suretiyle literatüre kazandırılması hedeflenmektedir. Risâlenin muhtevası olan, insanın eylem ve hür irâdesine ilişkin konulara dair kazâ-kader bahsinin Kelâm, İslâm felsefesi ve Tasavvuf disiplinleri tarafından kendi ontolojik ve epistemolojik perspektifleri bağlamında ele alındığı bilinmektedir. Çalışmaya konu edindiğimiz Şaʿbân Efendi’nin kazâ ve kadere dair risâlesi, söz konusu disiplinlere nazaran tasavvufî bir veçheyle örülüdür. Risâlede kullanılan tasavvufî kaynaklar, takip edilen keşfî bilgi yöntemi ve âyetlerin işârî tevîl ve yorumları bunu teyit etmektedir. Şeyh Şaʿbân Efendi, İslâm düşünce geleneğinde önemli bir yer iştigal eden mesele hakkında epistemoloji ve ontolojiye ilişkin bilginin bilinene (maʿlûm) tabi olması ve varlığın asâleti gibi ilkeleri inceleyip, genel yaklaşımları da serdettikten sonra kazâ ve kader mevzûsuna dair keşfî ve zevkî bilgi üzerinden tasavvufî bir yaklaşım ortaya koymaktadır. Kazâ-kader ve insan özgürlüğünü vahdet-i vücûd geleneğinin temel nazariyeleri olan hazarât-ı hamse ve aʿyân-ı sâbite üzerinden temellendirmeye çalışan Şeyh Şaʿbân Efendi, İbn Arabî’den (ö. 638/1240) istifade ettiği görülmektedir. Şeyh Şaʿbân Efendi, her ne kadar her şey önceden Allah tarafından biliniyor olsa da bunun insanı cebre zorlamadığını zira Allah’ın ilminin maʿlûma tabi olduğunu ve ebedî arketipler olan aʿyânın istidâtlarıyla birlikte Allah tarafından yaratılmış olmasının da cebri gerektirmediğini eddia etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Tasavvuf, Kazâ, Kader, İrâde, Aʿyân-ı sâbite, Şeyh Şaʿbân Efendi

Critical Edition, Examination And Translation of The Risālah of Sheikh Shaʿbān al-Mudurnavī al-Naqshbandī’s Entitled Risālah fī al-Qaḍā wa al-Qadar

Öz

The article will examine how one of the Naqshbandī sheikhs and XVI. century Ottoman author Sheikh Shaʿbān al-Naqshbandī (d. 1003/1593) resolved the paradox between the freedom of human actions and God’s creation in his this risālah. In addition, it is aimed to bring the risālah to the literature by making the critical edition and translation. It is known that the issue of destiny on the subjects related to the action and free will of man, which is the content of the risālah, is discussed by the disciplines of Kalām, Islamic philosophy and Sufism in the context of original ontological and epistemological perspectives. The risālah of Sheikh Shaʿbān on destiny, which we have received as a subject of the study, has been examined from a mystical point of view, compared to these disciplines in question. Sufism sources used in the risālah, the method of ‟kashfī-dhawqī” knowledge followed, and the isharī interpretation of the verses confirm this. Sheikh Shaʿbān put forward the basic principles of knowledge and existence on this subject, such as knowledge is subject to the known and existence is essential, which has an important place in Islamic thought. After revealing the general approaches on the subject, he puts forward a mystical approach on the subject of fate through kashfī and dhawqī knowledge. It is seen that Sheikh Shaʿbān Efendi, who tried to base destiny and human freedom on the basic theories of the tradition of wahdat al-wujūd, on the al-ḥaḍarāt al-khamsah and al-aʿyān al-s̱ābitah, also benefited from Ibn Arabī (d.638 / 1240). Sheikh Shaʿbān says that although everything is known by Allah beforehand, it does not force people to do compulsion, that is, to act. Because the knowledge of God is subject to what is known. He also claims that the al-aʿyān al-s̱ābitah as eternal archetypes with their attributes together were created by God, and that it does not require force

Anahtar Kelimeler

Kalām, Taṣawwuf, Qaḍā, Qadar, Free will, al-Aʿyān al-s̱ābitah, Sheikh Shaʿbān

Kaynakça

• Afîfî, Ebu’l-Alâ. “İbnü’l-Arabî’nin Sisteminde ‘A‘yân-ı Sâbite”. çev. Ekrem Demirli. İslâm Düşüncesi Üzerine Makaleler. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2011.
• Akbulut, Ahmet. “Allah’ın Takdiri Kulun Tedbiri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33/1 (1992), 129-156.
• Âmidî, Seyfuddin. el-Mübîn fî şerhi me‘ânî elfâzi’l-hukemâ ve’l-mütekellimîn. thk. Hasan Mahmûd eş-Şâfiî. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1413/1993.
• Arpaguş, Hatice K. “Sofyalı Bâlî Efendi’nin Kazâ ve Kader Risâlesi ve A‘yân-ı Sâbite Açısından İnsanın Sorumluluğu”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/30 (2016), 51-88. Ateş, Süleyman. “Hazarât-ı hams”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/115-116. İstanbul: TDV Yayınları, 1418/1998.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir. Temhîdu’l-evâil ve telhîsu’d-delâil. Beyrût: Müessesetü’l-Kutubi’s-Sekâfe, 1. Basım, 1407/1987.
• Baldırızâde, Selîsî Şeyh Mehmed. Ravza-i Evliyâ. Bursa: Arasta, 1. Basım, 1409/2000.
• Bulğen, Mehmet. “Klasik Dönem Kelâmında Dakiku’l-Kelâmın Yeri ve Rolü”. İslâm Araştırmaları Dergisi 33 (2015), 39-72.
• Bursevî, Muhammed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1. Basım, 1333/1914.
• Chittick, William C. Kosmos’un Hakikati. çev. Ömer Çolakoğlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Chittick, William C. Sûfînin Yolu. çev. Ömer Saruhanlıoğlu. İstanbul: Okyanus Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. thk. Mahmût Ömer ed-Dimyâtî. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1433/2012.
• Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 1. Basım, 2009.
• Demirli, Ekrem. Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık. İstanbul, 1. Basım, 2015.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed. Kitabu’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammet Arûşî. Ankara: Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 1. Basım, 1423/2003.
• Ebu’l-Berekât en-Nesefî, Hâfızuddin Abdullah b. Ahmed. Şerhu’l-Umde. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmâîl. Kâhire: el-Mektetu’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1. Basım, 2012/1432.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed. Fusûlu’l-medenî Fusûl-i münteza. thk. Fevzî Hetrî Neccâr. Tahrân: el-Mektebü’z-Zehrâ, 2. Basım, 1405/1984.
• Hourani, George F. “İbn Sînâ’nın Kaderin Sırrı Risalesi”. çev. Aydın Özdemir. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 13/3 (2013), 169-189.
• Izutsu, Toshihiko. İbn Arabî’nin Fusûs’undaki Anahtar Kavramlar. çev. Ahmet Yüksel Özemre. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1. Basım, 2006.
• Izutsu, Toshihiko. İslam’da Varlık Düşüncesi. çev. İbrahim Kalın. İstanbul: İnsan Yayınları, 1. Basım, 1995.
• İbn Arabî, Muhyiddin. el-Futûhâtu’l-Mekkiyye. thk. Osmân Yahyâ. Beyrût: el-Mektebetü’l-ʿArabiyye, 2. Basım, 1405/1985.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem. thk. Ebû ’Alâ Afîfî. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, ts.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2. Basım, 2016.
• İbn Fûrek, Muhammed b. el-Hasan. Mücerredu Makâlâti’l-Eşarî’. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih. Kâhire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1. Basım, 1425/2005.
• İbn Sînâ, Ebû Ali Huseyn. en-Necât. thk. Abdurrahmân Umeyra. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1. Basım, 1412/1992.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelam. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Karsî, Dâvûd b. Muhammed. Risâle fi’l-ihtiyârâti’l-cüz’iyye ve’l-idrâkâti’l-kalbiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah, 387, 123a-134b.
• Kâşânî, Abdurrezzâk. Muʿcemu ıstılâhâti’s-sûfiyye. thk. Abdulâl Şahîn. Kâhire: Dâru’l-Menâr, 1. Basım, 1413/1992.
• Kâşânî, Abdurrezzâk. “Risâle fi’l-Kazâ ve’l-Kader”. thk. Âsım İbrahim el-Keyâlî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1426/2005.
• Kâtip Çelebî, Mustafa b. Adullah Hacı Halîfe. Sullemu’l-vusûl ilâ tabakati’l-fuhûl. ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. thk. Mahmut Abdulkâdir el-Arnavûd. 6 Cilt. İstanbul: IRCICA Yayınları, 1. Basım, 1431/2010.
• Kayserî, Şerefuddin Dâvûd b. Muhammed. el-Mukaddimât (er-Resâil içinde). Kayseri: Kayseri Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yayınları, 1. Basım, 1997.
• Kayserî, Şerefuddin Dâvûd b. Muhammed. Risâletun fî ilmi’t-tasavvuf (er-Resâil içinde). Kayseri: Kayseri Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yayınları, 1. Basım, 1417/1998.
• Nermin Kılıç ve vd. Bolu Livası Salnâmesi 1921-1925 Senesi (Giriş-Metin-Tıpkı Basım-Dizin). Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Bolu Halk Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi, 1. Basım, 2008.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratu’l-edille fî usûlu’d-dîn. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 1423/2003.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratu’l-edille fî Usûlu’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 1425/2004.
• Özdemir, Metin. Allah’ın Bilgisinin Ezeliliği ve İnsan Hürriyeti. İstanbul: İz Yayıncılık, 1. Basım, 2003.
• Özdemir, Metin. “Problematik Boyutlarıyla Kader Meselesi”. İslamî İlimlerde Metodoloji III: İnsan İradesi ve Kudreti İlahiyye Bağlamında Kader Meselesi. İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2. Basım, 2014.
• Rizevî, Muhammed b. Hasan. Hâşiye ’alâ risâleti’l-İhtimâlâti’l-Vâkıa fî Ef’âli’l-İbâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey, 710, 73b-75a.
• Sadruddin Konevî, Ebü’l-Meâlî. Miftâhu’l-ğayb: Tasavvuf Metafiziği. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2014.
• Şeyh Şaʿbân Efendi, Mudurnulu. Risâle fi’l-kazâ ve’l-kader. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Petrev Paşa, 607, 159a-167b.
• Şihâbuddin es-Sühreverdî, Ebu’l-Futûh. el-Elvâhu’l-İmâdiyye (Hikmet Levhaları). çev. Ahmet Kamil Cihan-Salih Aydın-Arsan Taher. istanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2017.
• Şihâbuddin es-Sühreverdî, Ebu’l-Futûh. Nur Heykelleri, Tasavvufun Kelimesi ve Burçlar Risalesi. çev. Ahmet Kamil Cihan-Salih Aydın-Arsan Taher-Hatice Göktaş. thk. Ahmet Kamil Cihan. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım, 2017.
• Taşköprîzâde, Ahmed Efendi. “Ravzu’d-Dekâik fî Hazarâti’l-Hakâik”. Felsefe Risâleleri. thk. Kübra Şenel. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 1437/2016.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhu’l-mekâsıd. thk. Abdurrrahmân Umeyra. Beyrût: Âlemü’l-Kutub, 2. Basım, 1418/1998.
• Uludağ, Süleyman. “A‘yân-ı sâbite”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/198-199. İstanbul: TDV Yayınları, 1411/1991.