Dülâme’nin Zeydiyye Mezhebi’nin Mahiyetine Dair Şüzûru’z-zeheb fî tahkîki’l-mezheb Adlı Eseri (İnceleme ve Tahkik)

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 159 - 231, 30.06.2022

Eren Gündüz Mustafa Ateş

https://doi.org/10.5281/zenodo.6768599

Öz

Çalışmamızda müteahhirûn dönem Yemen-Zeydî ilim geleneğine ait Dülâme’nin (öl. 1179/1765) Şüzûru’z-zeheb fî tahkiki’l-mezheb adlı eserin tahkikli neşri hedeflenmiştir. İshâk b. Yûsuf’un et-Tefkîk li-Ukûdi't-teşkîk adlı risalesine zeyl olarak kaleme alınan eserde mezhebin ve Zeyd b. Ali’ye nispetinin mahiyeti, mezhebin usulü, Zeydî fıkıh metinlerindeki tahric ve tercihle ilgili ıstılahlar gibi Zeydî fıkhına dair önem arz eden kritik konular ele alınmıştır. Aynı dönemde kaleme alınmış Şehârî’nin (ö. 1190/1776) Bülûġu’l-ereb ve künûzü’ẕ-ẕeheb fî maʿrifeti’l-meẕheb’indekiyle uyumlu bir mezhep anlayışına sahip olduğu görülen eser, Zeydiyye mezhebinin doktriner yapısının anlaşılması bakımından mühim bir kaynaktır. Soru cevap tarzında hazırlanan eseri önemli kılan diğer bir husus da hem Zeydî toplumun önde gelen âlimlerinden hem de sûfî kişilikleri ile maruf Hanefî ulemâdan öğrenim görmüş bir fakih tarafından yazılmış olmasıdır. Eserin ele aldığı konular hususi olarak Zeydiyye fıkhıyla ilgili olmakla birlikte genel olarak mezhep olgusunun mahiyeti açısından da önem arz etmektedir. Tahkik çalışmamızda müellif nüshası bulunmayan eserin metin inşasında aralarında 1238/1823 tarihli nüshanın da bulunduğu en eski istinsah tarihli dört tanesi esas alınarak tercih yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Zeydîyye, Mezhep Usulü, Dülâme, Şüzûru’z-zeheb

Dulāma’s Addendum named Shudhūr al-dhahab fī taḥqīq al-madhhab on Nature of Zaydī Madhhab (Reviewing and Critical Edition)

Öz

In our study, it is aimed to reveal and analyze the booklet called Shudhūr al-dhahab fī taḥqīq al-madhhab of Dulāma (d. 1179/1765), which belongs to the late period of Yemeni-Zaidi school, with the critical edition method. In the work written as an addendum to Isḥāq b. Yūsuf's treatise called al-Tafkīk li-‘Uqūd al-tashkīk, critical issues related to Zaidi's fiqh such as the nature of the sect and its relation to Zayd b. Alī, the method of the sect, the takhrīj and tarjīḥ terms in the Zaidi fiqh texts have been discussed. The work, which is seen to have a madhhabian understanding compatible with the work called Bulūgh al-arab wa-kunūẓ al-dhahab fī maʿrifat al-madhab, which was written in the same period, is an essential source in terms of understanding the doctrinal structure of the Zaydiyya madhhab. Another thing that makes the work, which is prepared in the style of question and answer, important is that it was written by a jurist who was educated both from the prominent scholars of the Zaydi community and Hanafi scholars known for their sūfī personalities. The subjects that the work deals with are especially related to Zaydiyya fiqh, but they are also important in terms of the nature of the term madhhab in general. In our study, the preference method was used in the construction of the text of the work, which does not have a copy of the author, based on the four oldest copies, including the copy dated 1238/1823.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Zaydiyya, Uṣūl al-Madhhab, Dulāma, Shudhūr al-dhahab

Kaynakça

• Abdullah b. Abdillah b. Ahmed el-Hûsî. “Mukaddimetü’l-Muhakkik”. Matlaʿu’l-ekmâr ve mecmeʿu’l-enhâr fî zikri’l-meşâhîri min ulemâi medîneti Zemâr. Sanʿa: Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 1423/2002.
• Abdullah b. Abdillah b. Ahmed el-Hûsî. “Mukaddimetü’t-Tahkîk”. Bülûğu’l-ereb ve künûzü’z-zeheb fî-maʿrifeti’l-mezheb. 5-18. Amman: Dâru’l-İmâm Zeyd b. Ali, 2002.
• Abdullah el-Hâşimî, Muhammed Kâsım. “Nübzetün muhtasaratün min Kitâbi Şüzûri’z-zeheb fî tahkîki’l-mezheb li-allâme Abdillâh b. Dülâme”. Şerhu’l-Ezhâr. 1/11-24. Saʿde: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 2. Basım, 1435/2014.
• Aybakan, Bilâl. “Râfiî, Abdülkerîm b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/494-496. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Cündârî, Ahmed b. Abdullah. “Nübzetün fî ricâli Şerhi’l-Ezhâr”. Şerhu’l-Ezhâr. 1/25-111. Saʿde: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 2. Basım, 1435/2014.
• Devvârî, Abdullah b. el-Hasen. ed-Dîbâc (en-Nadîr). ZA: 222-01. Erişim 15 Nisan 2022. https://elibrary.mara.gov.om/mktbtt-muosstt-aliemam-zed-bn-ale-althqafett/mktbtt-muosstt-aliemam-zed-bn-ale-althqafett/ktab/?id=11349#book/348.
• Doğan, İsa. “Hasan el-Utrûş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/356-358. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Dülâme, Abdullah b. Hüseyin. Hallü’t-Tefkîk li-‘ukûdi’t-Teşkîk. ZA:248-07, 16. Erişim 15 Nisan 2022. https://elibrary.mara.gov.om/mktbtt-muosstt-aliemam-zed-bn-ale-althqafett/mktbtt-muosstt-aliemam-zed-bn-ale-althqafett/ktab/?id=11589.
• Dülâme, Abdullah b. Hüseyin. Şüzûru’z-zeheb fî tahkîki’l-mezheb. ZA:203-10. Erişim 15 Nisan 2022. https://elibrary.mara.gov.om/
• Ebû Zehre, Muhammed. el-İmâm Zeyd hayâtuhû ve asruhû- ârâuhû ve fıkhuh. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1959.
• Ekinci, Ahmet. Zeydî Fıkhının Gelişiminde İmâm Hâdî ve Hâdeviyye. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ekvaʿ, İsmâʿîl b. Alî. ez-Zeydiyye neş’etühâ ve muʿtekadâtühâ. Sanʿa: Mektebetü’l-Cîli’l-Cedîd, 4. Basım, 1432/2011.
• Gündüz, Eren. Zeyd bin Ali, Hayatı, Eserleri ve İslâm Hukuk Düşüncesindeki Yeri. İstanbul: Düşünce Kitabevi, 2008.
• Gündüz, Eren. “Zeydî Fukahânın Tasnifi: Bülûġu’l-ereb ve künûzü’ẕ-ẕeheb fî-maʿrifeti’l-meẕheb Adlı Eser Çerçevesinde Bir İnceleme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 25/3 (Aralık 2021), 1485-1505. https://doi.org/10.18505/cuid.989328
• Hâdî-İlelhak, Yahyâ b. el-Hüseyin. Câmiʿu’l-ahkâm fi’l-helâl ve’l-ḥarâm. 2 Cilt. Yemen: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 1424/2003.
• Hâdî-İlelhak, Yahyâ b. el-Hüseyin. Kitâbü’l-Müntehab. Sanʿa: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1. Basım, 1993.
• Hadrânî, Ahmed Muhammed. Zemar abre’l-usûr-kırâetün âsâriyye-târihiyye-coğrafiyye-sekâfiyye. Sanʿa: Dâru Câmiati Zemâr, 1429/2009.
• Haydere ez-Zemârî, Hasan b. Hüseyin. Matlaʿu’l-ekmâr ve mecmeʿu’l-enhâr fî zikri’l-meşâhîri min ulemâi medîneti Zemâr. Sanʿa: Dâru’l-İmâm Zeyd b. Ali, 1423.
• Haykel, Bernard - Zysow, Aron. “What Makes a Mad̠hab a Mad̠hab: Zaydī Debates on the Structure of Legal Authority”. Arabica 59 (2012), 332-371. https://doi.org/DOI: 10.1163/157005812X629284
• Hulv, Sâdık Yâsin. “Zemâr fi-târîhi’l-hadîs ehvâlüha’s-siyâsiyyeti ve’l-ictimâiyyeti ve’l-ilmiyye”. Zemar abre’l-usûr-kırâetün âsâriyye-târihiyye-coğrafiyye-sekâfiyye. 196-257. Sanʿa: Dâru Câmiati Zemâr, 1429/2009.
• İbn Kâsım, İbrâhîm. Tabakâtü’z-zeydiyyeti’l-kübrâ. Amman: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 1421/2001.
• İbn Miftâh, Abdullah. Şerhu’l-Ezhâr. 10 Cilt. Saʿde: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 1435/2014.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. “Kitâbu miʿyâri’l-ʿukûl fî ʿilmi’l-usûl”. Mukaddimetü’l-Kitâbi’l-Bahri’z-zehhâr. 159-204. Beyrût: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1409/1988.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Kitâbu’l-Kalâid fî-tashîhi’l-akâid. Beyrût: Dâru’l-Meşrik, 1985.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Kitâbu’l-Ezhâr. Sanʿa: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1993.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. el-Bahru’z-zehhâr. 5 Cilt. Sanʿa: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1409.
• Kara, Ayşe. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Yönetiminde Yemen ve Kasimiler Dönemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Kâsım el-İzzî, Abdulazm. el-Usûl ve’l-kavâidü’l-fıkhiyye inde’z-Zeydiyye, ts.
• Köse, Saffet. “Hâdî-İlelhak, Yahyâ b. Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/17-18. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Mahallî, Hamîdüşşehîd b. Ahmed b. Muhammed. el-Hadâikü’l-verdiyye fî-menâkibi eimmeti’z-zeydiyye. Sanʻa: Mektebetü Merkezi Bedr, 1423/2002.
• Makhafî, İbrâhîm Ahmed- Vâdiʿî, Ahmed Alî. “Şehâre”. el-Mevsûʿatü’l-Yemeniyye. 1784-1786. Sanʿa: Müessesetü’l-Afîf es-Sekâfiyye, 2. Basım, 1423/2003.
• Mikrâî, Yahyâ b. Muhammed b. Hasen b. Hamîd. Kitâbü Nüzheti’l-Enzâr. ZA: 577-02, 66. Erişim 15 Nisan 2022. https://elibrary.mara.gov.om/mktbtt-muosstt-aliemam-zed-bn-ale-althqafett/mktbtt-muosstt-aliemam-zed-bn-ale-althqafett/ktab/?id=14265#book/256
• Nâtık-Bilhak, Ebû Tâlib Yahyâ b. el-Hüseyn. el-İfâde fî târîhi eimmeti’s-sâde. Saʿde: Mektebetü Ehli’l-Beyt, 1435/2014.
• Öz, Mustafa. “İbnü’l-Murtazâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/141-143. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Öz, Mustafa. “Müeyyed-Billâh, Ahmed b. Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/481. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özaydın, Abdulkerim. “Mansûr-Billâh, Abdullah b. Hamza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/13-14. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Sayed, Hesham Ali Mohammed Hasan. İmam Şevkânî’ye Göre Tahâret Konularına İlişkin Şerʿî Ruhsatlar. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Saʿdî, Ahmed b. Yahyâ b. Ahmed b. Hâbis. Kitâbü’l-Îzâh şerhu’l-Misbâh eş-şehîr bi-şerhi’selâsîne’l-mes’ele. Sanʿa: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1420/2000.
• Schmidtke, Sabine. “The History of Zaydī Studies An Introduction”. Arabica 59 (2012), 185-199. https://doi.org/DOI: 10.1163/157005812X629220
• Şehârî, Ali b. Abdullah. Bülûğu’l-ereb ve künûzü’z-zeheb fî maʿrifeti’l-mezheb. Amman: Dâru’l-İmâm Zeyd b. Ali, 1423/2002.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî. el-Bedru’t-tâliʿ bi-mehâsini men baʿde’l-karni’s-sâbiʿ. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İbni Kesîr, 1. Basım, 1427/2006.
• Üzüm, İlyas. “Nâtık-Bilhak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/439-440. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Vecîh, Abdüsselâm b. Abbâs. Aʿlâmü’l-müellifîne’z-zeydiyye. Amman: Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 1999.
• Vecîh, Abdüsselâm b. Abbâs. Mesâdîru’t-türâs fi’l-mektebâti’l-hâssa fi’l-Yemen. 2 Cilt. Mektebetü’l-İmam Zeyd b. Ali, 1422/2002.
• Zebâre, Muhammed b. Muhammed b. Yahya. Mülhaku Kitâbi’l-Bedru’t-tâliʿ. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1348/1929.
• Zebâre, Muhammed b. Muhammed b. Yahya. Neylü’l-vatar min terâcimi ricâli’l-yemen fî’l-karni’s-sâlisi ‘aşer. 2 Cilt. Sanʿa: Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Ebhâsi’l-Yemeniyye, ts.
• Zebâre, Muhammed b. Muhammed b. Yahya. Neylü’l-vatar min terâcimi ricâli’l-yemen fî’l-karni’s-sâlisi aşer. 2 Cilt. Sanʿa: Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Ebhâsi’l-Yemeniyye, ts.
• Zemârî, Muhammed b. Ali b. Ahmed. “Tercemetü müellifi Matlai’l-akmâr el-Hesen b. el-Huseyn Haydere”. Matlaʿu’l-ekmâr. 391-414. Sanʿa: Dâru’l-İmâm Zeyd b. Ali, 1423/2002.
• Fihristü Mahtûtâti mektebeti’l-câmiʿi’l-kebir. 4 Cilt. Yemen: Vezâretü’l-Evkâf ve’l-İrşâd, 1984.
• Fihrisü’l-Mahtûtâti’l-yemeniyye li-dâri’l-mahtûtât ve’l-mektebeti’l-garbiyye bi’l-câmiʿi’l-kebîr. 2 Cilt. Kum: Merkezü’l-vesâik ve’t-târîhi’d-diblumasiyyi fî-vezâreti’l-hâriciyyeti li’l-cumhûriyyeti’l-İraniyye, 2005.
• “Zemâr”. el-Mevsû‘atü’l-Yemeniyye. Sanʿa: Müessesetü’l-Afîf es-Sekâfiyye, 1423/2003.