Ârif Süleyman’ın Regâibiyyesi (İnceleme, Tahkik ve Tercüme)

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 313 - 369, 31.12.2022

Halim Yar

https://doi.org/10.5281/zenodo.7400753

Öz

Klasik Türk edebiyatı belirli kâidelerle çerçevesi çizilmiş bir edebiyat olmakla birlikte zamanla içerisinde yeni türlerin doğmasına imkân sağlamıştır. Miʿrâciyelerin bestelenerek okunmasından mülhem ortaya çıktığı düşünülen, musiki ile de ilişkili regâibiyye türü; hakkında pek fazla ürünün ortaya konulduğu bir tür değildir. XVIII. yy.’da yazılmış ilk Türkçe regâibiyye Matla´u’l-fecr’den sonra türün bir başka örneği Ârif Süleyman tarafından yazılmıştır. Babası da devlet kademelerinde bulunmuş olan Ârif Süleyman; kalemde katiplik yapmış; hat sanatına vakıflığıyla tanınan, şiirlerinde belli ölçüde tasavvufî mevzulara değinen bir şâirdir. Ârif Süleyman’ın da Regâibiyye’si Matlaʿu’l-fecr’le aynı asırda kaleme alınmış olup eserin dili Farsçadır. Ârif Süleyman’ın Divan’ı, Hakânî Mehmed Bey’in Hilye’sine nazire Hilye-i Nebevî’si ve Regâibiyye’si bilebildiğimiz eserleridir. Ârif Süleyman’ın Divan’ında Türkçenin yanı sıra Farsça şiirleri de bulunmaktadır. Hilye-i Nebevî’si 463 beyitten müteşekkil olup 1161/1748 senesinde yazılmıştır. Ârif Süleyman’ın üçüncü eseri Regâibiyye’nin ne zaman yazıldığı ve sebeb-i telifi bilinmemektedir. Eserin üç yerde yazma nüshası mevcuttur. Eser mesnevî nazım şekliyle yazılmış olup eserde 15 bölüm bulunmaktadır. Bunlardan el-İstigâse ve el-İstişfâ dışındaki bölümler on üçer beyitten müteşekkildir. Eser toplamda 129 beyittir. Metinde Allah’ın her şeye kadirliği, Hz. Muhammed’in Allah’ın hazinesi; kâinatın kilidi ve ilk yaratılanı olduğu, onun sayesinde varlığın vücuda geldiği; Hz. Muhammed’in anne rahmine düştüğü Regâib gecesinin kutluluğu, Hz. Peygamber’in dünyayı şereflendirmesi, Miraç hadisesi, Miraç’ta şahit olunan mucizeler, Miraç’tan dönüşü, Miraç gecesinin mübarekliği, vefatı gibi Hz. Muhammed’e dair konular işlenmiştir. Ayrıca çehar yar-ı güzin, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin gibi mevzu ve kişiler şiire dâhil edilmiştir. Ârif Süleyman tasavvufî ve felsefi ıstılahlar ile söz sanatlarını metninde kullanmıştır.
Ârif Süleyman’a ait bu regâibiyyenin ilim dünyasına tenkitli tanıtımı ve tercümesinin yapılması türün içeriğinin daha iyi anlaşılmasına ve regâibiyye eserlerinin etkileşiminin ortaya konulmasına katkı sunacaktır. Çalışmanın giriş kısmında Klasik Türk edebiyatında yazılmış regâibiyyeler hakkında kısaca bilgiler verilecek ve bunların ayırt edici özelliklerine değinilecektir. Ardından klasik kaynaklardan Ârif Süleyman’ın hayatı aktarılacak, eserlerinin içeriğine dair bilgiler verilecek, Regâibiyye’nin şeklî özellikleri gösterilecektir. Eserin muhtevâsı ve incelemesi bölümünde; Regâibiyye’nin içeriği ile birlikte eserde kullanılan söz sanatları ve işlevleri söz konusu edilecektir. Ârif Süleyman’ın Regâibiyye’si diğer regâibiyyelerle karşılaştırılarak hususen hakikat-ı Muhammediye görüşünün metindeki tesiri üzerinde durulacaktır. Son olarak eserin üç nüshası tavsif edilecek, bu nüshalar üzerinden tenkitli metin oluşturulacak ve tenkitli metin mümkün mertebe şiirsel yönü ve anlamı korunarak Türkçeye çevrilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Ârif Süleymân, Regâib, Regâibiyye, Nûr-ı Muhammedî., Turkish-Islamic Literature, Arif Suleyman, Raġaib, Raġaibiya, Nūr Muhammed

Ârif Suleyman's Regaibiya (Analysis, Critical Edition and Translation)

Öz

Although classical Turkish literature is a literature framed by certain rules, it has allowed the emergence of new genres over time. The genre of raġaibiya, which is thought to be inspired by the composition and recitation of miʾrāciye’s and is also related to music; it is not one of the genres about which many products are written. After the first Turkish raġaibiya Matlaʾuʾl-facr written in the 18th century, another example of the genre was written by Arif Suleyman. Arif Suleyman, whose father also served at the state level; he is a poet who worked as a clerk, known for his calligraphy, and included a certain amount of mystical terms in his poems. Arif Suleyman's Regaibiya was written in the same century as Matlaʾuʾl-facr and the language of the work is Persian. Arif Suleyman's Diwan, Hilya-i Nabawī and Raġaibiya are his known works. In addition to Turkish, there are also Persian poems in Arif Suleyman's Diwan. His Hilya-i Nabawī consists of 463 couplets and was written in 1161/1748. It is not known when and why Raġaibiya, the third known work of Arif Suleyman, was written. There are manuscript copies of the work in three places. Raġaibiya is written in masnawi verse and there are 15 chapters in the work. Except for “al-Istiġase” and “al-Istisfā”, the chapters each consist of thirteen couplets. The work is 129 couplets in total. The following topics are covered in Regaibiya: Allah is omnipotent, treasury of Allah is Prophet Mohammad; is the key to the universe. Prophet Mohammad is the first created and existence came into existence through him. In addition, the following events are included: the night of raġaib, when Prophet Mohammad fell into his mother's womb; the birth of him; Ascension miracle and the events witnessed in Ascension, his return from Ascension, the blessed night of Ascension, the death of the prophet. Along with Hz. Muhammad, the first four caliphs and the Prophet's grandchildren Hasan and Hussain are also included in the poem. Arif Süleyman used mystical and philosophical terms and poetic arts in his text.
Introducing and translating this raġaibiya of Arif Suleyman to the scientific world will contribute to a better understanding of the content of the raġaibiya’s genre and to reveal the interaction of raġaibiya works. In the introduction part of the study, brief information about the raġaibiya in Classical Turkish literature will be given and their distinctive features will be mentioned. After that, Arif Süleyman's life will be conveyed from classical sources, information will be given about the content of his works and the formal features of raġaibiya will be shown. Arif Süleyman's raġaibiya will be compared with other raġaibiya and the effect of Nūr Mohammed phenomenon in the text will be emphasized. Finally, three copies of the work will be described, a critical text will be created from these copies, and the critical text will be translated into Turkish, preserving its poetic aspect and meaning as much as possible.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Literature, Arif Suleyman, Raġaib, Raġaibiya, Nūr Muhammed

Kaynakça

• Abdülkerim el-Cîlî. İnsân-ı Kâmil. çev. Abdulaziz Mecdi Tolun. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Akkuş, Mehmet. “Edebiyatımızda Regâibiyye ve Salâhî’nin Matla’u’l-Fecr’i”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (1992), 129-153.
• Alıcı, Lütfi. “Arif Süleyman ve Hilye-i Nebî Adlı Eseri”. Journal of Academic Studies (6/11) 2004. 129-148.
• Altınbilek, Hüseyin Remzi. Lugat-ı Remzi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Arif Süleyman. Regâibiyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Damad İbrahim Paşa 411. 19b- 24b.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 1996.
• Ay, Mahmut. “İşarî Tefsirlerde Hakîkat-i Muhammediyye Anlayışı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2010), 77-120.
• Ayvansarâyî, Hafız Hüseyin. Vefeyât-ı Ayvansarâyî. haz. Ramazan Ekinci. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2017. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr.
• Ayverdi, İlhan. Kubbealtı Lugatı (I-III). İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2011.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri (I-III). İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.
• Defter Emini Silâhdâr-zâde Mehmed Emîn. Tezkire-i Silâhdâr-zâde. haz. Furkan Öztürk. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr.
• Demirci, Mehmet. “Hakikat-ı Muhammediyye”. DİA. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. 15/179-180.
• Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan, İbnu’l-Arabî ve Vahdet-i Vücud Geleneği. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Fakazlı, Ahmet Rüştü. Aziz-zâde Hüseyin Râmiz Efendi’nin Zübdetü’l-Vâkıât Adlı Eseri’nin Tahlil ve Tenkitli Metni. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Fatîn Davud, Hâtimetu’l-Eşʿâr (Fatîn Tezkiresi). haz. Ömer Çiftçi. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2017. http:// ekitap.kulturturizm.gov.tr.
• Hüseyin Râmiz. Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâ’sı. haz. Sadık Erdem. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1994.
• İlmî Dede. Lemaât-ı Bahru’l-mânevî Şerh-i Cezîre-i Mesnevî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 2526, 1b-92a.
• Kaya, Mahmut. “Sudûr”. DİA. (İstanbul: TDV Yayınları, 2009). 37/467-68.
• Konuk, Ahmet Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi (I-II). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Köksal, Mehmet Fatih. “Mevlid-i Nebî/Matla´u’l-fecr”. TEES. Erişim 18.05.2022. http://tees.yesevi.edu.tr/madde- detay/mevlidu-n-nebi-matla-u-l-fecr
• Mehmed Süreyyâ. Sicill-i Osmani (I-IV). İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1996.
• Müstakim-zâde Süleyman Sâdeddin Efendi. Tuhfe-i Hattâtîn. haz. Mustafa Koç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Önder, Murat. Şefkat ve Tezkire-i Şuarâsı. Afyon: Kocatepe Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Özdemir, Fatma. Tuhfe-i Nâilî Metin ve Muhtevâ II. Cilt s.468-734. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: L&M Yayınları, 2002.
• Sarıcı, Emine. Ârif Süleyman, Hayatı, Eserleri ve Hilye-i Nebeviyye’si. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Şâkir. Regâibiyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 7980. 1b-7a.
• Şemseddin Sâmî, Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2010.
• Tankuş, Mustafa. Ârif Süleyman Divanı (Hayatı, Eserleri ve Divanı. Ankara: Gâzi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Tekeli, Hamdi. “Regâib”. DİA. İstanbul: TDV Yayınları, 2007. 34/535-536.
• Uludağ, Süleyman, “Akıl”, DİA. İstanbul: TDV Yayınları, 1989. 2/246-247.
• Uludağ, Süleyman, “Aşk”, DİA. İstanbul: TDV Yayınları, 1991. 4/11-17.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Regâibiyye”. DİA. İstanbul: TDV Yayınları. 2007. 34/536-537.
• Vural, Mehmet. “Davud-ı Kayseri'de Tasavvuf Felsefesi Hakikat-i Muhammediye Nazariyesi Üzerine”. Temaşa Erciyes Üniversitesi Felsefe Bölümü Dergisi 3 (2015). 44-60.
• Yaman, Ayşe Peyman, Hat Sanatı İçin Kaynak Devhatu’l-Küttâb İncelemeli Metin Çevirisi. İstanbul: Maramara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Yaşaroğlu, Kamil. “Mâide Sûresi”, DİA. Ankara: TDV Yayınları, 2003. 27/403-405.
• Yavuz, Salih Sabri. “Mîraç”. DİA. Ankara: TDV Yayınları. 2020. 30/132-135.
• Yekbaş, Hakan. “Klasik Türk Şiirinde Regâibiyye ve Mehmed Fevzî Efendi’nin Regâibiyyesi”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 17/42 (2010). 69-95.
• Yekbaş, Hakan. “Receb Vahyî ve “Leyle-i Regâ’ib” Adlı Regâibiyyesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 4/17 (2011). 204-224.
• Yeniterzi, Emine. Divan Şiirinde Naʿt . Konya: Selçuk Üniversitesi, Doktora Tezi, 1989.