Velîcân Marʿaşî’nin İsmetu’l-Ezhân fî İlmi’l-Mîzân İsimli Eseri: Tahkik, Tercüme ve Değerlendirme

Yıl 2024, Sayı: 13, 97 - 164, 01.07.2024

Ali Rıza Şahin

https://doi.org/10.5281/zenodo.12526679

Öz

Velîcân Mara’şî’nin (ö.1159/1746) hayatı hakkında kaynaklarda çok az bilgi bulunmaktadır. Eserlerinde kendi ismini genelde el-Mara’şî el-Velîcânî ve el-Mara’şî Muhammed b. Vâiz b. Velîcân şeklinde vermektedir. İsmindeki el-Mara’şî nisbesinden Maraşlı olduğunu söyleyebiliriz. Kendisi felsefe, mantık, âdâbu’l-bahs, tefsir, kelam, fıkıh ve Arap dili gibi farklı alanlarda eserler vermiş çok yönlü bir kişiliktir. Bu makalede Velîcân Mara’şî’nin İsmetu’l-Ezhân isimli eseri tahkik ve tercüme edilerek suret ve muhteva bakımından bir değerlendirilmesi yapılmıştır. Mara’şî’nin İsmetu’l-Ezhân isimli eserinde konular özlü olarak ele alınmış detaya ve örneklendirmeye gidilmemiştir. Bundan dolayı bu eserin mantık konularını belli seviyede bilenlere özlü bir şekilde aktarmak amacıyla kaleme alındığını düşünüyoruz. Eserin farklı kütüphane ve koleksiyonlarda yirminin üzerinde nüshasının olması eserin çok bilindiğine, okunduğuna ve bir şöhrete sahip olduğuna işaret etmektedir. Velîcân Mara’şî’nin bu özlü mantık eserini seçmekteki amacımız eserin farklı nüshalarını da göz önünde bulundurarak eseri tahkik ve tercüme ederek içerik bakımından bir tahlilini yapmak, mantık ve münâzara konularını çok özlü bir şekilde ele alan bu eseri ilgililerin istifadesine sunmaktır. Velîcân Mara’şî İsmetu’l-Ezhân’da sadece iki satır ile çok özlü olarak özsel tanım, ilintisel tanım ve beş tümeli ele aldıktan sonra akıl yürütme türleri olan kıyas, tümevarım (istikra) ve analojiyi (temsil) ele almaktadır. O, akıl yürütme türleri içerisinde özellikle kıyas üzerinde durmaktadır. Eserinin girişinde kıyası on bölüme ayırmaktadır. Kıyas konusundan sonra iki fasılda tümevarım ve analojiyi yine özlü ifadelerle birer cümle ile açıklamakla yetinir. Velîcân Mara’şî İsmetu’l-Ezhân’da beş sanatı ve beş sanatta kullanılan öncülleri özlü ifadeler ile inceler. Beş sanattan sonra çelişki, düz döndürme ve ters döndürme konularını inceler. Son olarak Velîcân Mara’şî bu özlü mantık eserini kural ve kaideleri Şemsuddîn Muhammed b. Eşref es-Semerkandî (ö.722/1322) tarafından ortaya koyulan ve Âdâbu’l-Bahs ve’l-Münâzara olarak isimlendirilen bu yeni ilme ait bazı meseleleri ortaya koyarak bitirir. Velîcân Mara’şînin İsmetu’l-Ezhân isimli eserine baktığımızda onun tarif ve beş tümele sadece iki satırda yer vererek tasavvurlar bölümü üzerinde pek durmadığı söylenebilir. Yine onun önermelere ait hükümler olan çelişki, düz döndürme ve ters döndürme konularını kıyas, temsil, analoji gibi akıl yürütme türlerinden ve beş sanattan sonra ele alması onun eserini oluştururken klasik tasniften farklı bir yol takip ettiğini göstermektedir. Velîcân Mara’şî İsmetu’l-Ezhân’ın sonuna mantık konularından sonra münâzara ilmiyle ilgili bazı konuları yerleştirerek eserinin tasnifinde farklı bir tutum takınmıştır. Onun bu tutumuyla Semerkandî’nin Kıstasu’l-Efkâr’da takip ettiği yolu izlediğini söyleyebiliriz.

Anahtar Kelimeler

Klasik Mantık, Velîcân Marʿaşî, İsmetu’l-Ezhân, Âdâb, Münâzara, İsagoci, Muhtasar.

Teşekkür

Farklı noktalarda yardımını gördüğüm Necmettin Pehlivana teşekkür ederim.

Walijan Maʿrashī's Ismat al-Azhān fī Ilm al-Mīzān: Critical Edition, Translation and Analysis

Öz

There is very little information about the life of al-Walījān Maʿrashī (d.1159/1746) in the literature. In his works, he usually gives his name as al-Maʿrashī al-Walījānī and al-Maʿrashī Muhammad b. Wāiz b. Walījān. We can say that he was from Marash from the surname al-Maʿrashī in his name. He is a versatile personality who has written works in different fields such as philosophy, logic, ādāb al-bahs, tafsīr, theology, fiqh and Arabic language. In this article, Walījān Maʿrashī's Ismat al-Azhān has been analysed and translated and rewived in terms of form and content. In Maʿrashī's Ismat al-Azhān, the subjects are dealt with in a concise manner without going into detail and exemplification. Therefore, we believe that this work was written in order to convey the subjects of logic in a concise manner to those who know logic at a certain level. The fact that there are more than twenty copies of the work in different libraries and collections indicates that the work is widely known, read and has a reputation. Our aim in selecting this concise work of logic by al-Walījān Maʿrashī is to analyse and translate the work in terms of its content by considering the different copies of the work and to present this work, which deals with the subjects of logic and munāẓara in a very concise way, to the benefit of those interested. In Ismat al-Azhān, al-Walījān Maʿrashī discusses the essential definition, the correlative definition and the five universals very succinctly in only two lines and then deals with the types of reasoning, namely syllogism, induction (istiqraʾ) and analogy (representation). Among the types of reasoning, he especially emphasises syllogism. In the introduction of his work, he divides syllogism into ten sections. After the topic of syllogism, in two chapters, he is contented with explaining induction and analogy with one sentence each, again in concise terms. In Ismat al-Azhān, Walījān Maʿrashī analyses the five arts and the premises used in the five arts with concise expressions. After the five arts, he analyses the subjects of contradiction, conversion and inversion. Finally, al-Walījān Maʿrashī concludes this concise work of logic by presenting some issues belonging to this new science, the rules, and principles of which were put forward by al-Samarqandī (d.722/1322) and named Ādāb al-Bahs wa al- Munāẓara. When we look at al-Walījān Maʿrashīn's Ismat al-Azhān it can be said that he does not dwell much on the subject of conceptions by including the subject of definition and the five universals in only two lines. Again, the fact that he deals with the topics of contradiction, straight rotation and inversion, which are the judgements of propositions, after the types of reasoning such as syllogism, representation, analogy and the five arts shows that he followed a different path from the classical classification while creating his work. Walījān Maʿrashī adopted a different attitude in the classification of his work by placing some topics related to the science of debate after the subjects of logic at the end of Ismat al-Azhān. With this attitude, we can say that he followed the path that al-Samarqandī had followed in Qistas al-Afkār.

Anahtar Kelimeler

Classical Logic, Velîcân Maʿrashī, Ismat al-Azhān, Âdâb, Munāẓara, Isagoji, Muḥtaṣar

Kaynakça

• Aristoteles. Mantık-ı Aristo Anulutika’l-Ûlâ. thk. Abdurrahman Bedevî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1. Baskı, 1. Cilt, 1980.
• Akkanat, Hasan. Kadı Sirâceddîn El-Urmevî Ve Metâliu’l-Envâr. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Nefise, Mahmud. “Resâilu Muhammed el-Velîcânî el-Marʿaşî fi’l-Mantık ve Âdâbi’l-Bahs”. Maraş Asıllı Olup da İzmir’de Yaşamış Ölmüş Âlimler. ed. Yaşar Alparslan. Kahramanmaraş: Özgü Yayıncılık, 2021.
• Bursalı Mehmet Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri. 1 Cilt. Hazırlayan: A. Fikri Yavuz, İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınevi, tarihsiz.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetu’l-Ârifîn Esmâu’l-Müellifîn Âsâru’l-Musannifîn. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1955.
• Çiftçi, Cemil. Maraşlı Şairler Yazarlar Âlimler. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000.
• Durusoy, Ali. “Mantık ve Mantık Tarihi Üzerine Bir Değerlendirme”. İslâmî İlimler Dergisi 5/2, (2010), 9-20.
• es-Siverekî, Mustafa b. Veliyyüddin b. Bayram. Şerhu İsmeti’l-Ezhan fî İlmi’l-Mîzân. Ankara: Milli Kütüphane, Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, 06 Hk 3118. 1-58.
• es-Siverekî, Mustafa b. Veliyyüddin b. Bayram. Şerhu İsmeti’l-Ezhan fî İlmi’l-Mîzân. Diyarbakır: Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu: 679/3, 24b 38b.
• el-Hûnecî, Ebu Abdillâh Efdalu’d-Dîn Muhammed b. Nâmâver b. Abdulmelik. Keşfu’l-Esrâr an Ğavâmidi’l-Efkâr. Edited Critical. Khalid el-Rouayheb. Tahran: Iranian Institute of Philosophy of Berlin, 1389/1969.
• Esirüddîn el-Ebherî. Îsâgûcî Mantığa Giriş. Çev. İnceleme: Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: İz Yayıncılık, 1998.
• Fahreddîn er-Râzî. Kitâbu’l-Mülahhas fi’l-Mantık ve’l-Hikme. thk. Ehad Feramerzi Karemeliki. Tahran: Danişgah İmam Sadık, 1. Baskı, 1381/1961.
• Hacı Azizzâde Ebu’n-Nazîf el-Âmedî. Mikyâsu’l-Mîzân fî Şerhi İsmeti’l-Ezhân. Diyarbakır: Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu, 98/3, vr. 26b-61a.
• İbn Sînâ. el-İşârât ve’t-Tenbihât. thk. Süleyman Dünya. Kahire, Dâru’l-Meârif, 3. Baskı, 1983.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ: el-Kıyâs. thk. Saîd Zâyid. Kahire: el-Heyetu’l-Âmmetu li Şûni’l-Metâbi’i’l-Emiriyyeti, 1964.
• Kâtibî, Ali b. Ömer. “Şemsiyye Risâlesi” thk. Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2. Baskı, 2021.
• Marʿaşî, Velîcân. İsmetu’l-Ezhân fî ilmi’l-Mîzân. Konya: Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü Kütüphanesi Koleksiyonu: 3232/7. 51b-54a.
• Marʿaşî, Velîcân. Şerhu Andelîb Mine’l-Âdâb. Konya: Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü kütüphanesi, Bölge Yazma Eserler Koleksiyonu: BY00003232/6, 47b-51a.
• Ma’raş’î, Velîcân. Andelîbu’l-Münâzara. Konya: Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, Bölge Yazma Eserler Koleksiyonu, BY00004519/5. 62b.
• Öztop, Abdullah. Dâvud el-Karsî’nin “Şerhu’l-Velediyyeti’l-Cedîde” Adlı Eserinin Tahlil, Tahkik Ve Tercümesi. Yalova: Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Özcan, Tahsin. “Saçaklızâde Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/368-370. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Pehlivan, Necmettin. Şemsu’d-Dîn Muhammed b. Eşref Es-Semerkandî’nin Kıstasu’l-Efkâr fi Tahkîki’l-Esrâr Adlı Eserinin Tahkiki, Tercümesi ve Değerlendirmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Pehlivan, Necmettin. “Âdâbu’l-Bahs ve’l-Münâzara”. Mantık El Kitabı. ed. İsmail Köz, Ali Çetin. 263-303. Ankara: Grafiker Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Pehlivan, Necmettin. “Kalîlu’l-Hacm Kesîru’l-Ma’nâ: Osmanlı Medreselerinde Velîcân Marʿaşî’nin Zübtetu’l-Münâzarası”. 18. Yüzyıl Sahn-ı Semandan Dârülfünûn’a Osmanlıda İlim ve Fikir Dünyası: Alimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Uluslararası Sempozyumu, ed. Ahmet Hamdi Furat vd. 2/97-133. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 1. Basım 2018.
• Pehlivan, Necmettin. “Saçaklızâde’de Mu’allil”. Felsefe Dünyası 1/57 (2013), 185-198.
• Pehlivan, Necmettin. “Ahmed Şevkî Efendi’nin Risâle fî Âdâbi’l-Münâzara İsimli Eseri ve Âdâbu’l-Bahs ve’l-Münâzara Geleneğindeki Yeri”. Eskiyeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi, 30 (2015), 41-58.
• Pehlivan, Necmettin. Âdâbü’l-Bahs ve’l-Münâzara Geleneğinde “İkinci Yeni”: Hüseyin Şah el Âdanavî’nin Hüseyniyye’si ve Tahkiki. Osmanlıda İlm-i Mantık ve Münâzara, ed. Mehmet Özturan vd. İstanbul: İsar Yayınları, 2022.
• Pehlivan, Necmettin. Muhammed Kefevî ve Risâle fi’l-Âdâb’ı, Felsefe Dünyası, 2/56 (2012), 322-333.
• Sâvî, Umar b. Sehlân. El-Basâiru’n-Nâsîriyye fî ilmi’l-Mantık. thk. Refik el-Acem. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1993.
• Semerkândî, Şerhu’l-Fusûl, Thk. Necmettin Pehlivan, Hadi Ensar Ceylan, (Ankara, 2020 Yayınlanmamış Çalışma).
• Şemseddin es-Semerkandî. Kıstâsu’l-Efkâr: Düşüncenin Kıstası. Eşleştirmeli metin-çev. Necmettin Pehlivan. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Şahin, Ali Rıza. Zeynuddin el-Keşşî’nin, Hadâiku’l-Hakâik Adlı Eserinin Mantık Bölümünün Tasavvurat Kısmının, Tahkiki, Tercümesi ve Değerlendirmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Şahin, Ali Rıza. “Zeynuddin el-Keşşî’nin, Hadâiku’l-Hakâik Adlı Eserinin Mantık Bölümünün Tasdikler Kısmının, Tahkiki, Tercümesi ve Önermeler Kısmının Değerlendirmesi”. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Şahin, Ali Rıza. Zeynuddin el-Keşşî’de Önermeler. Ankara: Kitabe Yayınları, 2023.
• Türker, Yusuf. Takrîru’l-Kavânîn el-Mütedâvile min İlmi’l-Munâzara Saçaklızâde. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi, 2017.