The Custodian of Spirits: Abū al-Barakāt al-Baghdādī's Theriac Called Amīn al-Arwāḥ (Study, Edition and Translation)

Yıl 2024, Sayı: 14, 35 - 99, 31.12.2024

Tuna Tunagöz

Öz

In this study, the philosopher and physician Abū al-Barakāt al-Baghdādī’s antidote called Amīn al-arwāḥ was analyzed, published and translated into Turkish. The text, of which there is only one copy, survived in a valuable medical collection (Manisa YEK, nr. 1781). The manuscript copied by ʿAbd al-Laṭīf al-Baghdādī’s student Zakariyyā ibn Bilāl al-Marāghī, contains manuscripts of 12 different works, some of which were copied only here, as well as records of recitations between the master and the student. Amīn al-arwāḥ is a medicinal compound that is especially good for chronic febrile diseases, chronic coughs, and poisonous bites. The work, like the author’s other medicinal formula al-Barshatha, is written in a coded language that only specialists could understand. The physician Badr al-Dīn Siwār b. Bakhtiyār al-Zanjānī included the text in his book Jawāmiʿ al-adwiya al-mufrada wa al-murakkaba and deciphered the relevant part.

Anahtar Kelimeler

Abū al-Barakāt al-Baghdādī, Amīn al-Arwāḥ, Theriac, ʿAbd al-Laṭīf al-Baghdādī, Zakariyyā ibn Bilāl al-Marāghī

Ruhların Dayanağı: Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî’nin Emînü’l-Ervâh Adlı Tiryakı (İnceleme, Neşir ve Çeviri)

Öz

Bu çalışmada filozof ve tabip Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî’nin Emînü’l-ervâh adlı tiryakı incelenmiş, neşredilmiş ve Türkçeye tercüme edilmiştir. Tek nüshası bulunan metin, çok kıymetli bir tıp mecmuası içinde günümüze ulaşmıştır (Manisa YEK, nr. 1781). Abdüllatif el-Bağdâdî’nin öğrencisi Zekeriyyâ b. Bilâl el-Merâgî tarafından oluşturulan mecmuada, bazıları sadece burada bulunan 12 ayrı eserin nüshaları ve Bağdâdı ve Merâgî arasındaki kıraat kayıtları bulunmaktadır. Emînü’l-ervâh, özellikle müzmin ateşli hastalıklara, müzmin öksürüklere ve zehirli ısırıklara iyi gelen bir ilaç terkibidir. Eser, müellifin diğer ilaç formülü Berşeasâ gibi sadece uzmanlarının anlayabileceği şifreli bir dille kaleme alınmıştır. Tabip Bedreddin Sivâr b. Bahtiyar ez-Zencânî, Cevâmiu’l-edviyeti’l-müfrede ve’l-mürekkebe adlı kitabında metne yer vermiş ve ilgili kısmı deşifre etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî, Emînü’l-Ervâh, Tiryak, Abdüllatif el-Bağdâdî, Zekeriyyâ b. Bilâl el-Merâgî

Kaynakça

• Ateş, Ahmed. “el-Mahtûtâtü’l-Arabiyye fî Mektebâti’l-Anadol”. Ma‘hedü’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye 3 (1957), 3-42.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât. el-Akrâbâzîn. İsfahan: Kitâbhâne-i Fakîh İmâmî, 95, 123a-127a.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât. el-Kitâbü’l-muʻteber fi’l-hikme. nşr. Zeynelâbidîn el-Mûsevî vd. 3 Cilt. Haydarâbâd: İdâretü Cem‘iyyeti Dâireti’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1357-58/1938-39.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât. Emînü’l-ervâh. Manisa: Manisa YEK, nr. 1781/6, 158a-159a.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât. Min Kitâb li-Ebi’l-Berekât el-Bağdâdî fî ilmi’n-nefs. İstanbul: Süleymaniye YEK, Ayasofya, 4855, 104a-109b.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât. Risâle fî Mâhiyyeti’l-Melâl. nşr. Tuna Tunagöz. “Ebū’l-Berakāt el-Baġdādī’nin Risāle fī Māhiyyeti’l-Melāl Adlı Eseri: İnceleme, Eleştirel Metin ve Çeviri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 57/2 (2016), 30-39.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât. Risâle fî sebebi zuhûri’l-kevâkib leylen ve hafâihâ nehâran. nşr. Tuna Tunagöz. “İslam Bilim Tarihinden Bir Sayfa: Risâle fî sebebi zuhûri’l-kevâkib leylen ve hafâihâ nehâran (İnceleme, Tenkitli Metin ve Çeviri)”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 20:38 (2015), 72-77.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât. Risâle fi’l-akl ve mâhiyyetih. Leipzig: Universitätsbibliothek, Vollers, 882/1, 1a-17a.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât. Sıfatü Berşa‘sâ el-mensûb ilâ Ebi’l-Berekât. Manisa: Manisa YEK, 1781/6, 152b-156a.
• Bağdâdî, Ebü’l-Berekât. Tiryâku Berşa‘sâ min san‘ati’l-hakîm el-ecell el-evhad Ebi’l-Berekât Ali b. Melkâ. Tahran: Müessese-i Kitâbhâne ve Mûze-i Millî-yi Melik, 4218/1, 1-10.
• Bağdâdî, İbn Cezle. Minhâcü’l-beyân fî-mâ yesta‘milihu’l-insân. nşr. Mahmud Mehdî Bedevî. Kahire: Ma‘hedü’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye, 1431/2010.
• Bağdâdî, İbn Hebel. el-Muhtâr fi’t-tıbb. British Library, Delhi Arabic, 1713.
• Bağdâdî, İbn Hebel. Kitâbü’l-Muhtârât fi’t-tıbb. 4 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1362-64/1943-44.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn. nşr. Rifat Bilge - Mahmud Kemal İnal. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951.
• Beyhakî, Ali b. Zeyd. Tetimmetü Sıvâni’l-hikme. nşr. Refîk el-Acem. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî, 1994.
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân. Risâle fî fihristi kütübi Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî. nşr. Paul Kraus. Paris: Matbaatü’l-Kalem, 1936.
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân. Tahkîku mâ li’l-Hind. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1403/1983.
• Câhız, Amr b. Bahr. el-Hayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Cûzcânî, Ebû Ubeyd. Sîretü’ş-Şeyhi’r-Reîs. nşr ve İng. çev. William E. Gohlman. The Life of Ibn Sina: A Critical Edition and Annotated Translation. 16-112. New York: State University of New York Press, 1974.
• Dioskouridês, Pedanios. Kitâbü’l-Haşâiş, İstanbul: Topkapı Sarayı YEK, III. Ahmed, 2147.
• Dioskouridês, Pedanios. Kitâbü’l-Haşâiş. İstanbul: Topkapı Sarayı YEK, III. Ahmed, 2127.
• Dioskouridês, Pedanios. Kitâbü’l-Haşâiş. Leiden: De Universitaire Bibliotheken, Or. 289.
• Dioskouridês, Pedanius. De Materia Medica. İng. çev. Lily Y. Beck. Hildesheim: Georg Olms Verlag AG, 2005.
• Galênos, Klaudios. Peri Süntheseôs pharmakôn tôn kata topous. nşr. ve Lat. çev. Carolus Gottlob Kühn. Klaudiou Galênou Hapanta: Claudii Galeni Opera Omnia. 12/378-1007, 13/1-361. Leipzig: Libraria Car. Cnoblochii, 1827.
• Galênos, Klaudios. Terkîbü’l-edviye hasebe’l-mevâzii’l-âlime el-ma‘rûf bi’l-Meyâmir. Ar. çev. Huneyn b. İshâk. İstanbul: Topkapı Sarayı YEK, III. Ahmed, 2079.
• Hacıgökmen, Mehmet Ali. “Mecdüddin İshak”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2019, Ek-2/210-211.
• Hamevî, Yâkût b. Abdullah. Muʻcemü’l-üdebâ’: İrşâdü’l-erîb ilâ maʻrifeti’l-edîb. nşr. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Hârizmî, Muhammed b. Ahmed. Mefâtîhu’l-ulûm. nşr. İbrahim el-Ebyârî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1409/1989.
• Hautala, Svetlana. “‘As a Matter of Fact, This is Not Difficult to Understand!’: The Addresses to the Reader in Greek and Latin Pharmacological Poetry”. ‘Greek’ and ‘Roman’ in Latin Medical Texts. ed. Brigitte Maire. 183-200. Leiden - Boston: Brill, 2014.
• Hinz, Walther. İslâm’da Ölçü Sistemleri. çev. Acar Sevim. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1990.
• Huneyn b. İshâk. el-Mesâil fi’t-tıbb li’l-müteallimîn. İstanbul: Süleymaniye YEK, Fatih, 3622/1, 1a-95a.
• İbn Cübeyr, Muhammed b. Ahmed. Rihle. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, t.y.
• İbn Ebî Usaybia. Uyûnü’l-enbâ’ fî tabakâti’l-etıbbâ’. nşr. Emilie Savage-Smith vd. A Literary History of Medicine: The ʿUyūn al-anbāʾ fī ṭabaqāt al-aṭibbāʾ of Ibn Abī Uṣaybiʿah 2.1 ve 2.2: Arabic Edition. Leiden - Boston: Brill, 2020.
• İbn Fellûs, Şemseddin. İ‘dâdü’l-isrâr fî esrâri’l-a‘dâd. nşr. Rukiye Akkaya. İbn Fellûs’un Dört Matematik Eserinin Tahkik, Tercüme ve Matematiksel Değerlendirmesi. 283-298. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• İbn Hallikân, Şemseddin. Vefeyâtü’l-aʻyân ve enbâü ebnâi’z-zamân. nşr. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.
• İbn Sînâ, Ebû Ali. “er-Riyâziyyât (2): el-Hisâb”. eş-Şifâ’. nşr. Abdülhamîd L. Mazhar. 8/1-69. Kahire: el-Hey’etü'l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1975.
• İbn Sînâ, Ebû Ali. el-Kânûn fi’t-tıbb. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1426/2005.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi’t-târîh. nşr. Ebü’l-Fidâ’ Abdullah el-Kâdî. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbnü’t-Tilmîz, Emînü’d-Devle. Kuvâ’l-edviyeti’l-müfrede. Londra: British Library, Or. 8294.
• İshâk b. Huneyn. Târîhu’l-etıbbâ’ ve’l-felâsife. nşr. Fuâd Seyyid. 2. Baskı. 139-169. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Karabulut, Ali Rıza - Karabulut, Ahmet Turan. Mu‘cemu’t-târîhi’t-türâsi’l-İslâmî fî mektebâti’l-âlem. 6 Cilt. Kayseri: Mektebe Yayınları, t.y.
• Kavak, Mehmet. Antik Dönem Hint Tıp Anlayışı (Suśruta - Caraka - Vāgbhaṭa Dönemi). Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Kıftî, Ebü’l-Hasan. İhbârü’l-ulemâ’ bi-ahbâri’l-hukemâ’. nşr. İbrâhim Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Kitâbü Mehrârîs el-hakîm ilâ tilmîzihî Mervârîd. İstanbul: Nuruosmaniye YEK, 3633/15, 250b-256b. Kûhîn el-Attâr. Minhâcü’d-dükkân ve düstûrü’l-a‘yân. nşr. Halil Hasan İbrahim el-Hamevî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Kur’ân-ı Kerîm.
• Küçükdağ, Yusuf. Konya Aleddin Darüşşifası. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2020.
• Liddell, Henry G. - Scott, Robert. A Greek-English Lexicon: A New Edition. 2 Cilt. Oxford, Clarendon Press, [1940].
• Mağribî, İbn Saîd. Bastü’l-arz fi’t-tûl ve’l-arz. nşr. Juan Vernet Ginés. Tetuan [Fas]: Ma‘hedü Mevlây el-Hasan, 1958.
• Mağribî, Semev’el. İfhâmü’l-Yehûd. nşr. M. Abdullah eş-Şerkâvî. Kahire: Darü’l-Cîl, t.y.
• Marco Polo. Dünyanın Hikâye Edilişi: Harikalar Kitabı. çev. Işık Ergüden – Z. Zühre İlkgelen. 5. Baskı, İstanbul: Ötüken, 2024.
• Martínez-Gómez, Pedro vd. “Almond”. Fruits and Nuts. ed. Chittaranjan Kole. 229-242. Berlin - Heidelberg: Springer, 2007.
• Mayor, Adrienne. “Mithridates of Pontus and His Universal Antidote”. Toxicology in Antiquity. ed. Philip Wexler. 2. Baskı. 161-174. Londra - San Diego: Academic Press, 2019.
• Mecûsî, Ali b. Abbâs. Kâmilü’s-sınâati’t-tıbbiye. 2 Cilt. Müessese-i İhyâ-i Tıbb-i Tabîî, 1387hş.
• Mecûsî, Ali b. Abbâs. Kâmilü’s-sınâati’t-tıbbiyye. Londra: British Library, Or 6591.
• Midraş. Erişim 05.09.2024. https://www.sefaria.org
• Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. nşr. ve çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Nîsâbûrî, Muînüddin. Müntehabü Sıvâni’l-hikme. nşr. Douglas M. Dunlop. The Muntakhab Siwān al-Hikmah of Abū Sulaimān as-Sijistānī: Arabic Text, Introduction and Indices. 1-163. Paris - New York: The Hague, 1979.
• Overduin, Floris. “A Riddling Recipe? Philo of Tarsus’ Against Colic (SH 690)”. Mnemosyne 71 (2018), 593-615.
• Overduin, Floris. “Elegiac Pharmacology: The Didactic Heirs of Nicander?”. Didactic Poetry of Greece, Rome and Beyond: Knowledge, Power, Tradition, ed. Lilah Grace Canevaro - Donncha O’Rourke. 97-122. Swensea: Classical Press of Wales, 2019.
• Ömerî, İbn Fazlullah. Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. 27 Cilt. Abu Dabi: el-Mecmau’s-Sekâfî, 1423.
• Râvendî, Muhammed b. Ali. The Rāḥat-uṣ-Ṣudūr wa Ayat-us-Surūr: Being a history of the Saljūqs. nşr.
• Muhammed İkbal. Leyden: E. J. Brill - Messrs Luzac and Co., 1921.
• Râzî, Ebû Bekir. el-Havâss ve’l-eşyâü’l-mukâvime li’l-emrâz. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Teymûr-Tıbb, 264.
• Râzî, Ebû Bekir. el-Hâvî fi’t-tıbb. nşr. Heysem Halîfe Tuaymî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422/2002.
• Râzî, Ebû Bekir. el-Mansûrî fi’t-tıbb. nşr. Hâzim el-Bekrî es-Sıddîkî. Kuveyt: el-Münazzamatü’l-Arabiyye li’t-Terbiye ve’s-Sekâfe ve’l-Ulûm, 1408/1987.
• Sâbûr b. Sehl. el-Akrâbâzîn. Tahran: Müessese-i Kitâbhâne ve Mûze-i Millî-yi Melik, nr. 4234.
• Sâbûr b. Sehl. el-Akrâbâzînü’s-sağîr. nşr. Oliver Kahl, Dispensatorium parvum (al-Aqrābādhīn al-ṣaghīr). 41-211. Leiden - New York: E.J. Brill, 1994.
• Sanchez, Gonzalo - Harer Jr., W. Benson. “Toxicology in Ancient Egypt”. Toxicology in Antiquity. ed. Philip Wexler. 2 Baskı. 73-82. Londra - San Diego: Academic Press, 2019.
• Sezgin, Fuat. Geschichte des arabischen Schrifttums, IV: Alchimie - Chemie, Botanik - Agrikultur bis Ca. 430 H. Leiden: E. J. Brill, 1971.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-Arabî, IV: es-Sîmyâ ve’l-Kîmyâ, en-Nebât ve’l-Filâha hattâ nahve 430h. Ar. çev. Abdullah b. Abdullah Hicâzî. Riyad: Câmiatü’l-Melik Suûd, 1406/1986.
• Sîrâfî, Ebû Zeyd. Rihle. Abu Dabi: el-Mecmau’s-Sekâfî, 1999.
• Şeşen, Ramazan vd. Fihrisu mahtûtâti’t-tıbbi’l-İslâmî bi’l-lugâti’l-Arabiyye ve’t-Türkiyye ve’l-Fârisiyye fî mektebâti Türkiyâ. ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: Ircica, 1404/1984.
• Taberî, Ali b. Rabben. Firdevsü’l-hikme fi’t-tıbb. nşr. Muhammed Zübeyr es-Sıddîkî. Berlin: Matbaatü Âftâb, 1928.
• Talmud. Erişim 05.09.2024. https://www.sefaria.org
• Tanah. Erişim 05.09.2024. https://www.sefaria.org
• Tehânevî, Muhammed b. Ali. “Aded”. çev. Elif Baga. Bilim ve Sanat Terimleri Ansiklopedisi: Keşşâfu Istılâhâti’l- Fünûn ve’l-Ulûm, haz. Ömer Türker. 4 Cilt. 1/112-114. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2024.
• Toorawa, Shawkat M. “Travel in the medieval Islamic world: the importance of patronage, as illustrated by ʿAbd al-Latif al-Baghdadi (d. 629/1231) (and other littérateurs)”. Eastward Bound: Travel and Travellers in the Medieval Mediterranean 1050-1500. ed. Rosamund Allen. 53-70. Manchester - New York: Manchester University Press, 2004.
• Touwaide, Alain. “Nicander, Thêriaka, and Alexipharmaka: Venoms, Poisons, and Literature”. Toxicology in Antiquity. ed. Philip Wexler. 2. Baskı. 107-111. Londra - San Diego: Academic Press, 2019.
• Tunagöz, Tuna. Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî Felsefesinde Tanrı. 2. Baskı. Ankara: İSAM Yayınları, 2020. Ullmann, Manfred. Die Medizin im Islam. Leiden - Köln: E. J. Brill, 1970.
• Vatvât, Reşîdüddin. Mecmûatü Resâil. nşr. Muhammed Efendî Fehmî. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Maârif, 1315. Yuhânnâ b. Serâfiyûn. el-Künnâş. Leiden: De Universitaire Bibliotheken, Or. 2070.
• Zencânî, Bedreddin Sivâr b. Bahtiyâr. Cevâmiu’l-edviyeti’l-müfrede ve’l-mürekkebe. Tahran: Kitâbhâne-i Meclis-i Şûrâ-yı Millî, 1108.
• Zencânî, Bedreddin Sivâr b. Bahtiyâr. Cevâmiu’l-edviyeti’l-müfrede ve’l-mürekkebe. Tahran: Kitâbhâne-i Meclis-i İslâmî-i Îrân, nr. 16250.
• Zencânî, Bedreddin Sivâr b. Bahtiyâr. Cevâmiu’l-edviyeti’l-müfrede ve’l-mürekkebe. Los Angeles: University of California, Caro Minasian, Ar. 100.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A‘lâm. 8 Cilt. 15. Baskı. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.