Müftü Uyanık’ın Bastonu: Üstünlük Kuramı ve Mizahın Sembolik Silahı

Yıl 2025, Cilt: 4 Sayı: 1, 63 - 78, 31.05.2025

Mehmet Yusuf Aslan

https://doi.org/10.58239/tamde.2025.01.004.x

Öz

Toplumsal belleğin izlerini taşıyan fıkra türü, bireylerin günlük yaşamlarında edindikleri deneyimleri, kültürel normları, eğitimle ilgili değerleri ve mizahi öğeleri harmanlayan anlatı türlerinden biridir. Fıkraların temel işlevi yalnızca güldürmek değil aynı zamanda düşündürmektir. Bu güldürürken düşündürme niteliği, mizahın temel yapı taşlarından biri olarak kabul edilir. Mizah ise yüzeyde basit bir eğlence unsuru gibi görünse de altında derin bir çözümleme ve yorumlama gerektiren bir yapı barındırır. İşte bu noktada devreye giren mizah teorileri, mizahın ardındaki psikolojik ve toplumsal dinamikleri açıklamaya çalışır. Bu teoriler arasında önemli bir yere sahip olan üstünlük kuramı, gülmenin çoğu zaman başkalarının hataları, eksiklikleri ya da başarısızlıkları üzerinden inşa edildiğini öne sürer. İnsanlar, bir başkasının düşkün ya da yanlış bir durumda olduğunu gördüklerinde kendilerini daha üstün hissederler ve bu his, gülme davranışını tetikler. Fıkralarda da mizah genellikle, karakterlerin üstünlük kurma çabaları ya da başkalarının zayıf yönlerini ortaya koymaları üzerinden şekillenir. Bu bağlamda Müftü Mehmet Uyanık, yalnızca dini bir figür değil, aynı zamanda zekâsı, hazırcevaplığı ve ince mizah anlayışıyla tanınan bir karakter olarak öne çıkar. Fıkralarında sıkça karşılaşılan durumlar, üstünlük kuramının somut örneklerini barındırır. Müftü Uyanık, toplumda otoriteyi temsil eden kaymakam, vali gibi figürlerle olan diyaloglarında dini bilgi ve entelektüel donanımını ön plana çıkararak sembolik bir üstünlük kurar. Aynı zamanda zenginlik, güç veya sahte otoriteye sahip kişileri zekice esprilerle hicveder ve onları toplum önünde küçük düşürür. Bu çalışmada odak noktamız, Müftü Uyanık fıkralarıdır. Amacımız, bu fıkraları üstünlük kuramı çerçevesinde analiz ederek, mizahın nasıl inşa edildiğini ortaya koymaktır. Çalışmamız, metin merkezli bir yaklaşımla yürütülecektir. İlk aşamada mizah teorileri arasında yer alan üstünlük kuramının temel kavramları ele alınacak, ardından bu kuramın fıkra metinlerine nasıl uygulanabileceği incelenecektir. Son olarak, Müftü Uyanık fıkralarında mizahı besleyen üstünlük unsurlarının tespiti yapılacaktır. Bu analizle birlikte Müftü Uyanık’ın mizah anlayışının arkasında yatan toplumsal ve kültürel dinamikler de değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Fıkra , mizah , gülme kuramları , üstünlük teorisi , Müftü Uyanık

Etik Beyan

Çalışma Dicle Üniversitesi Rektörlüğü Sosyal ve Beşeri Bilimler Etik Kurulu Başkanlığının 27/03/2025-898797 tarih ve sayılı izni ile gerçekleştirilmiştir.

Mufti Uyanık's Walking Stick: Superiority Theory and the Symbolic Weapon of Humour

Öz

The joke genre, which bears the traces of social memory, is one of the narrative genres that blends the experiences of individuals in their daily lives, cultural norms, values related to education and humorous elements. The main function of jokes is not only to make us laugh but also to make us think. This quality of making people think while making them laugh is considered as one of the basic building blocks of humour. Humour, on the other hand, although it may seem like a simple element of entertainment on the surface, it contains a structure that requires deep analysis and interpretation. The theories of humour, which come into play at this point, try to explain the psychological and social dynamics behind humour. Superiority theory, which has an important place among these theories, suggests that laughter is often built on the mistakes, deficiencies or failures of others. People feel superior when they see that someone else is down or in a wrong situation, and this feeling triggers laughing behaviour. In jokes, humour is usually shaped by the characters' efforts to establish superiority or to reveal the weaknesses of others. In this context, Mufti Mehmet Uyanık stands out not only as a religious figure but also as a character known for his intelligence, wit and subtle sense of humour. The situations frequently encountered in his jokes contain concrete examples of the theory of superiority. In his dialogues with figures such as district governor and governor, who represent authority in the society, Mufti Uyanık shows his religious knowledge and intellectual equipment.

Anahtar Kelimeler

Joke , humor , theories of comedy , superiority theory , Müftü Uyanık

Etik Beyan

The study was carried out with the permission of Dicle University Rectorate Social and Human Sciences Ethics Committee dated 27/03/2025-898797.

Kaynakça

• Boratav, P. N. (1969). 100 soruda Türk halk edebiyatı. Gerçek Yayınları.
• Ekici, M. (2009). Gülme teorileri ve Nasreddin Hoca fıkraları. 21. yüzyılı Nasreddin Hoca ile anlamak (Uluslararası Sempozyum Bildirileri, 8–9 Mayıs, Akşehir: 2008) içinde (pp. 271-280). Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Erkek, F. (2017). Kahkaha toplumdan yana: Henri Bergson'un gülme yorumu. Dört Öge, (11), 1-16.
• Hobbes, T. (2007). Leviathan veya bir din ve dünya devletinin içeriği, biçimi ve kudreti (S. Lim, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Morreall, J. (1997). Gülmeyi ciddiye almak (K. Aysevenler & Ş. Soner, Çev.). İris Yayıncılık.
• Öğüt Eker, G. (2014). İnsan kültür mizah. Grafiker Yayınları.
• Öngören, F. (1983). Cumhuriyet dönemi Türk mizahı ve hicvi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sütcü, Ö. Y. (2022). Gülmenin ciddiyeti: Üstünlük teorisi. ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar, 15(2), 49-65.
• Türkmen, F. (1996). Mizahta üstünlük teorisi ve Nasreddin Hoca fıkraları. Türk Kültürü, (403), 649-655.
• Türkmen, F. (1997). Mizah teorileri ve Nasreddin Hoca fıkraları. Türk Yurdu, 114(460), 21-24.
• Ünal, M. (2009). Güldürünün kuramsal perspektifi. Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Yeni Düşünceler, (94), 281-294.
• Yıldırım, D. (1999). Türk edebiyatında Bektaşi fıkraları. Akçağ Yayınları.
• Yılmaz, G. (2019). Gülme kuramları bağlamında kazan tatar fıkraları [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi.