TÜRK RUM MÜBADELESİNDE “ETABLİ“ SORUNU, İSTANBUL’UN SINIRLARI KONUSUNDAKİ ANLAŞMAZLIK VE TÜRKİYE’NİN İZLEDİĞİ POLİTİKA

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 4, 155 - 202, 31.01.2019

İbrahim Çulha

Öz

Devletler tarihine bakıldığında çoğunlukla
komşuları ile olan ilişkilerinde inişli çıkışlı grafikler çizdikleri görülür.
Bu ilişkiler denge dönemlerinde yumuşama şeklinde seyrederken, güçlü olunan
dönemlerde ise grafik güçlü olanın yönüne dönmüştür. Türk Yunan ilişkilerinde
de bu çerçevede askeri, siyasi, sosyal ve ekonomik boyutlarıyla çok yönlülük
göstermiştir. Anadolu ve Balkanlar üzerine olan bu ilişkiler iki ülkeyi zaman
zaman karşı karşıya getirmiştir.

XX. yüzyıl başlarında Türkiye, Sevr Barış
Anlaşmasını reddederek Kurtuluş mücadelesi vermiş, zafer sonunda imzalanan
Lozan Anlaşması ile diğer Batılı devletler gibi tam bağımsız ve eşit statüde
bir devlet olmuştur. Lozan Barış Konferansı’nın ortaya koyduğu siyasi
metinlerden biri de “Türk ve Yunan Halklarının Mübadelesine ilişkin sözleşme ve
protokoldür. Bu sözleşme ile Türler ve Rumlar yaşadıkları yerleri terk etmek
zorunda kalırken, her iki ülke içinde yıllarca sürecek sorunların yaşanmasına
neden olmuştur.

Mübadele görüşmeleri devam ederken
İstanbul’da daha çok Rum bırakmak ve Batı Trakya’daki Türkleri göçe zorlamak
isteyen Yunanistan “etabli” sorununu yaratmıştır. Tarafların bu konuda
anlaşmaya varamaması üzerine Yunanistan, Türkiye’nin o dönemde Milletler Cemiyeti
üyesi olmamasının avantajlarını da kullanarak Türkiye üzerinde baskı kurarak
meselenin istediği yönde çözülmesi içi konuyu Milletler Cemiyetine taşımıştır.

Bu makalede mübadele içinde Yunanistan
tarafından yaratılan “etabli” sorunu ile ilerleyen dönemlerde Türkiye’nin iç
işlerine müdahaleyi de içerecek şekilde Türkiye’nin zor durumda bırakılması
çabaları ve buna karşın Türkiye’nin izlediği politikaları ele alınmıştır. Bu
makalede yazılı kitap, makale, tez, sempozyum, seminer, gazete, anı türü çalışmalardan
ve yapılan röportajdan yararlanılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Lozan, Diplomasi, “Etabli”, Batı Trakya, İstanbul

Kaynakça

• BASILI YAYINLAR
• Ağanoğlu H. Yıldırım, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Balkanların Makûs Talihi : Göç, İz Ya-yıncılık, İstanbul, 2001.
• Aktar Ayhan, Varlık Vergisi ve “Türkleştirme Politikaları”, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002, s.22-23.
• Arı Kemal, Büyük Mübadele-Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), Tarih Vakfı Yurt Yayın-ları, İstanbul, 2012.
• Akalın Hakkı, Ege’de Bahar Gül mü Diken mi?, Ümit Yayıncılık, Ankara, 2000.
• Alantar Özden Zeynep, “Türk Dış Politikasında Milletler Cemiyeti Dönemi”, (Derleyen: Faruk Sönmezoğlu), Türk Dış Politikasının Analizi, Der Yayınları, İstanbul, 2001.
• Bardakçı İlhan, İmparatorluğa Veda, Alioğlu Yayınevi, İstanbul. 2002.
• Bayraktar Bayram, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Ayvalık Tarihi, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1989.
• Bıyıkoğlu Tevfik, Trakya’da Milli Mücadele, C.I., TTK Yayınları., Ankara 1987.
• Bilsel Cemil, Lozan, Sosyal Yayınlar, İstanbul, 1998.
• Bozkurt Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrı Müs-lim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), Türk Tarih Kurumu Ya-yını Ankara 1989.
• Güner Zekai, Lozan’da Türk-Yunan Mübadele Siyaseti (1923-1930), Siyasal Kitabevi, Anka-ra, 2017.
• Halaçoğlu Ahmet, Balkan Harbi Sırasında Rumeli’den Türk Göçleri (1912-1913), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994.
• İpek Nedim, Mübadele ve Samsun, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2000.
• Karabulut Muammer, Kin Kapısı-Patrikhanenin Kin Kapısında Bekleyen Halet Efendiler, Togan Yayınları, 2007, İstanbul.
• Kitsikis Dimitri, (Çev. Volkan Aytar): Türk-Yunan İmparatorluğu- Arabölge Gerçeği Işığın-da Osmanlı Tarihine Bakış- L’Empire Ottoman (1985 Presses Univetsitaires de Fran-ce), İletişim Yayınları, İstanbul, 1996.
• https://issuu.com/eyey/docs/dimitri_kitsikis_-_t__rk_yunan___mp
• Macar Elçin, Cumhuriyet Dönemi’nde İstanbul Rum Patrikhanesi, İletişim Yayınları, İstan-bul 2003.
• Nutuk, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, Cilt I (1919-1920) , Onuncu Baskı, Milli Eğitim Bası-mevi, İstanbul, 1970.
• Seha Meray, Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar-Belgeler, I/I, İstanbul, 2001.
• Seha L Meray, Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar-Belgeler, II/II, İstanbul, 2001.
• Lozan Barış Konferansı: Tutanaklar, Belgeler, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1969, s.116.
• Nur Rıza ve Grew Joseph C., Lozan Barış Konferansının Perde Arkası, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2007.
• Oran Baskın, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002.
• Soysal İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları (1920-1945) I, Ankara, 1983.
• Soysal İsmail, Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2000.
• Şimşir Bilal, Lozan Telgrafları 1922-1923, I, Ankara, 1990.
• Toynbee Arnold Joseph, (Çeviren: Kadri Mustafa Orağlı), Türkiye’de ve Yunanistan’da Batı Meselesi, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2007.
• Uzunçarşılı İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1982, C.II.
• Yalman Ahmet Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, 1888-1922, Cilt: 1, İs-tanbul, 1997.
• MAKALELER
• Blanchard Raoul, “The Exchange of Populations between Greece and Turkey”, The Geographi-cal Review, 1925, Sayı 15, No 3. web erişim: https://www.jstor.org/stable/208566?seq=2#page_scan_tab_contents
• Budak Ömer,“Mübadele Meselesi ve Lozan’da Çözümü”,Karadeniz Araştırmaları, 2010.
• Çetin Nurten, “1914 Osmanlı-Yunan Nüfus Mübadelesi Girişimi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2010, Sayı, 24.
• Cipof B., “Darıca’da da Helenik Çalışmalar Başladı”, Teostrateji, 2013, s.1-2.
• Web Erişim: www.21yyte.org.
• Doğan Nejat, “Uluslararası Sürekli Adalet Divanı’nda Türkiye-Yunanistan Mübadele Da-vaları”, Tesam Akademi Dergisi, Temmuz 2015.
• Erdal İbrahim “Türk-Yunan Nüfus Mübadelesinde Gayrimübadil Olma Konusu ve Müba-deleden Iskat (Çıkma) Yolları”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Mübadele Özel Sayısı:3, Ocak 2014.
• Erdal İbrahim, “Türk Basınına Göre; Patrikhane Konusu ve Patrik Araboğlu'nun İhracı Mesele-si”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Mayıs 2004, Cilt 9, Sayı, 33.
• Erdem Nilüfer, Mehmet Hilmi’ye Göre Batı Trakya Türklerinin 1930 Türk-Yunan Dostlu-ğundan Beklentileri. Web erişim: http://ataturkilkeleri.istanbul.edu.tr/wp-content/uploads/2013/03/ydta-15-16-erdem.pdf
• Erim Nihat, “Milletlerarası Daimî Adalet Dîvanı ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Ankara, 1944, C.II, S.I.
• Erim Nihat, “Milletlerarası Daimi Adalet Divanı ve Türkiye – III: Muhtelit Mübadele Ko-misyonunun Yetkisi Hakkında”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, An-kara, 1951 C.8, S.3.
• Hatipoğlu Murat, Yakın Tarihte Türkiye ve Yunanistan (1923–1954), Siyasal Kitapevi, Ankara, 1997.
• Kayam Cevahir, “ Lozan Barış Anlaşmasına Göre Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Konunun TBMM’de Görüşülmesi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Ankara, 1993,
• Cilt IX, sayı 27.
• Küçüker Yüksel, “Birinci Dünya Savaşı Döneminde Yaşanan Rum Göçü ve Kadük Bir Mü-badele Girişimi”, Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Litera-ture and History of Turkish or Turkic Sayı 10/1 Kış 2015.
• Mutlu Yücel, Lozanda Mübadele veya Memleketin Türk Nüfusunun Artırılması, 2005.
• Sönmezoğlu Faruk, Türk Dış Politikasının Analizi, Der Yayınları, İstanbul, 1998.
• Tosun Ramazan, "Patrik VI. Konstantin Araboğlu'nun Mübadelesi", Askeri Tarih Bülteni, Şubat 1999, Yıl:24, Say 46.
• University Of Oxford, The Refugee Studies Programme, The 1923 Greek-Turkısh Exchange of Populatıons and The Reformulatıon of Greek Natıonal Identıty, Exchange of Po-pulations Between Greece And Turkey: An Assessment of The Consequences of The Treaty of Lausanne Hosted Conference, September 17-20.
• Vardağlı Emine Tutku, “Doğu-Batı Ekseninde Türk-Yunan Diplomasisi: Lozan Barış Gö-rüşmeleri ve Nansen-Venizelos Mektuplaşmaları”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırma- ları Dergisi, Bahar-2017.
• Yıldırım Onur, (Hazırlayan: Duygu Öztürk), Diplomasi ve Göç: Türk-Yunan Mübadelesinin Öteki Yüzü, Uluslararası İlişkiler Dergisi, Kış 2009, Cilt 6, Sayı 24.
• Zurcher Erik Jan, “Greek and Turkish refugees and deportees 1912-1924”, Turkology Update Leiden Project Working Papers Archive, Department of Turkish Studies, Universiteit Leiden, Ocak 2003.
• http://www.transanatolie.com/english/turkey/turks/ottomans/ejz18.pdf
• TEZLER
• Kara Bülent, Taabiyetten Vatandaşlığa Geçiş Sürecinde Türkiye’de Azınlıklar (1923-1950), Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2004.
• Erdal İbrahim, Türkiye ile Yunanistan arasında mübadele meselesi (1923-1930), Ankara Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2006.
• SEMPOZYUMLAR
• Ulugün F. Yavuz, “Kocaeli’de Tarihsel Göçler” (Bildiri), “Kocaeli Tarih Sempozyumu” (KOÜ ve Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Birinci Ortak Organizasyonu - Acade-mia.edu, ;“Kocaeli Tarihi”, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi internet sayfası), 2013.
• SEMİNERLER Akgün Seçil, “Birkaç Amerikan Kaynağından Türk -Yunan Mübadelesi Sorunu”, III. Askeri Tarih Semineri, Türk-Yunan İlişkileri, Ankara, 1986.
• Baykara Tuncer, “Batı Anadolu’daki Rum Nüfusunun XIX. Yüzyıldaki Durumu Yeni Yu-nan Göçleri ve Yerli Hristiyanların Yunanlılaştırılması”, Üçüncü Askerî Tarih Semi-neri, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1986.
• HATIRATLAR Karacan Ali Naci, (Hazırlayan: Hulusi Turgut), Lozan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2009.
• GAZETELER Hürriyet, 26.03.2006.
• RÖPORTAJ Mübadele edilen Rum Tütüncü ailesinin torunu Pavlos Tütüncü ile 4 Mayıs 2018 tarihinde yapılan söyleşi.