İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA KAFKASYA POLİTİKASI

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 5, 469 - 504, 31.07.2019

Nurhan Aydın Kübranur Öztürk

Öz

Bir dönemin Türk siyasetine damgasını vuran
İttihat ve Terakki, kuruluşu ve faaliyetleri açısından oldukça önemlidir. İlk
olarak 1889’da Mekteb-i Askeri Tıbbiye öğrencileri arasında kurulan bu cemiyet,
zaman geçtikçe ülke çapında yayılarak faaliyet göstermeye başlamış ve 1908
yılında iktidarı ele geçirmiştir. 
Birinci Dünya Savaşı’na girilmesi esnasında ve savaşın devamında
iktidarda bulunan İttihat ve Terakki, savaşın gidişatında ve sonraki dönemde de
etkisini sürdürmüştür.

İttihat ve Terakki’nin Kafkasya politikası,
Birinci Dünya Savaşı yıllarında Kafkas Cephesi’nin açılması ile başlamıştır.
Cephenin açılmasının ardından İttihat ve Terakki’nin en önemli üyelerinden olan
Enver Paşa Harbiye Nazırı olarak atanarak bölgeye gönderilmiştir. Bölgede
yaşanan Köprüköy ve Azap Muharebeleri, Sarıkamış Harekâtı cephenin kaderinin
belirlenmesi açısından oldukça önemlidir.

Rusya, ülkesinde çıkan Bolşevik İhtilali
sebebiyle savaştan erken ayrılmış, Osmanlı Devleti ile Rusya arasında
Brest-Litowsk Barışı yapılmış, bunda da İttihat ve Terakki’nin yöneticilerinden
olan Talat Paşa öncülük etmiştir. Diğer taraftan Azerbaycan’da çıkan karışıklık
sebebiyle Azerbaycan da Osmanlı Ordusu’ndan yardım istemiş, Enver Paşa da
buraya kardeşi Nuri Paşa’yı göndererek Kafkas İslam Ordusu’nun kuruluşunda
etkili olmuştur. Savaşın bitiminin ardından İttihat ve Terakki üyeleri yurt
dışına kaçarak faaliyetlerini buradan sürdürmüşlerdir.

Anahtar Kelimeler

İttihat ve Terakki, Kafkasya, Enver Paşa, Azerbaycan, Rusya

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri ve Resmi Yayınlar
• BOA, HSD. AFT. 6-29, 11.04.1335.
• BOA, DH. ŞFR. 475-35, R-30-03-1331.
• BOA, DH. ŞFR. 455-81, R – 13-10-1330.
• BOA, HR. SYS.2881-6, M-08-10-1915
• BOA, İ.. DUİT, 8-92, 05-02-1332.
• M.A.Z.C., Dönem:3, İçtima:10, 22 Teşrinisani 1332 (1916)
• M.M.Z.C., Devre:3, Cilt:2, İçtima Senesi:4, 4 Mart 1918
• M.M.Z.C., Devre:3, Cilt:1, İçtima:1, 22 Eylül 1915
• Kitap ve Makaleler
• AKSUN, Ziya Nur, Enver Paşa ve Sarıkamış Harekâtı, Ötüken Yayınları, İstanbul 2008,
• AKŞİN, Sina, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 1998,
• ASLAN, Ahmet, “Türk Basınında Talat Paşa Suikastı ve Yansımaları”, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010,
• BAL, Halil, “Brest-Litovsk Antlaşması’ndan Sonra Türkler ve Ermeniler”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, 2004, s.25-51.
• Bünyamin Kocaoğlu, Mütarekede İttihatçılık, Temel Yayınları, İstanbul 2006
• ÇOLAK, Mustafa, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası (1914-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006,
• DENİZ, Taşkın, Siyasi Coğrafya Penceresinden Güney Kafkasya’nın Zorunlu Dönüşümü, Pegem Yayıncılık, Ankara 2014
• DİKKAYA, Mehmet, Orta Asya ve Kafkasya: Dönüşüm Süreci ve Uluslararası Ekonomi Politik, Beta Yayınları, İstanbul 2009
• EKSİK, Betül, “Siyasi ve Sosyal Açıdan Kafkas Cephesi (1914-1918)”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Sivas 2018.
• ERICKSON, Edward J., Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı (1914-1918), Çeviren: Sare Levin Atalay, cilt: IV, Timaş Yayınları, İstanbul 2011
• GÖKBAYIR, Satılmış, “Gizli Bir Cemiyetten İktidara: Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1908 Seçimleri ve Siyasi Programı”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3 (1), s.61-96.
• GÜNEŞ, Gönül, “Teşkilat-ı Mahsusa ve Birinci Dünya Savaşı Yıllarındaki Faaliyetleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, s.101-130.
• HANİOĞLU, Şükrü, Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), İletişim Yayınları, İstanbul 1985.
• Hasan Babacan, Mehmet Talat Paşa 1874-1921, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005,
• IADIGAROV, Emin, “Osmanlı Devleti-Güney Kafkasya İlişkileri (1917-1918)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Konya 2017,
• KOCABAŞ, Süleyman, Jön Türkler Nerede Yanıldı (1890-1918), Vatan Yayınları, İstanbul 1991.
• KÖSOĞLU, Nevzat, Şehit Enver Paşa, Ötüken Yayınları, İstanbul 2013
• Mehmet Rıhtım-Mehman Süleymanov, Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Oluşumu, Atatürk Üniversitesi Ortadoğu ve Ortaasya-Kafkaslar Araştırma ve Uygulama Merkezi, Erzurum 2012,
• MUSTAFAYEV, Beşir, “Türk İslam Ordusu’nun Kuzey Kafkas (Dağıstan) Harekâtına Dair (Arşiv Vesikaları Işığında 1917-1919)”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, sayı:30, s.17-40
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, cilt:3, İletişim Yayınları, İstanbul 2015
• TURLYBEK, Aslan, “Enver Paşa 1918 – 1922”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ankara 2013.
• TÜRK, Muzaffer, “Enver Paşa’nın Osmanlı Dış Politikasına Etkisi”, Bahçeşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Küresel Siyaset ve Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2018,
• UÇAROL, Rıfat, Siyasi Tarih (1789-2014), Der Yayınları, İstanbul 2015,
• URAL, Selçuk, Mondros Mütarekesi ve Doğu Vilayetleri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008.
• YILMAZ, Reha, “Birinci Dünya Savaşı Başlarında Osmanlı Devleti’nin Kafkasya Siyaseti”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi, cilt:3, sayı:6, 2008, s.137-160.