YUGOSLAVYA DÖNEMİNDE BOŞNAK GÖÇLERİ (1919-1929)

Yıl 2020, Sayı: 6, 5 - 34, 31.01.2020

Fahriye Emgili

Öz

1918 yılındaki Versay Antlaşması’nda ise, ülkenin asıl sahibi olan Boşnakların fikri dahi sorulmadan, buranın millî ve siyasî birikimi ve hakları göz ardı edilerek, Bosna-Hersek “Sırp, Hırvat ve Sloven Kırallığı’na (SHSK)” köle ülke mahiyetinde peşkeş çekilmiştir. Böylece, Bosna’da yaşayan önemli miktardaki Müslüman Boşnak milleti devletin kurucu unsuru olma imkânından mahrum edilmiştir. Bu aşağılayıcı şartlar içerisinde, 1919-1929 yılları arasında Hırvatlar ve Sırplar, Boşnaklar’a her türlü zulmü reva görmüş ve kendi menfaatleri doğrultusunda Boşnaklar’ı siyasî, dinî ve toplumsal anlamda istismar etmişlerdir.
Yugoslavya Krallığı, Boşnaklar ve diğer Müslümanlar göz ardı edilerek, güya Sırp, Hırvat ve Sloven milletlerinin eşit hak sahibi olduğu bir ülke olarak inşâ edildiyse de, dış güçlerden yüz bulan Sırplar, 1921’den itibaren Yugoslavya’da ana unsur olduklarını iddia ederek kendi milliyetçiliklerini devletin resmî ideolojisi olarak benimsetme çabası içine girdiler. Bu vâdide Sırplar, Karadağlılar’ı da yanlarına aldılar. Dolayısı ile de Boşnaklar kendi kültür, din ve toplum özelliklerini ifade ve yaşama imkânını bulamadılar. Ülke içinde yaşanan işbu Sırp-Hırvat çekişmesi, Krallık Yugoslavyası’nda Müslümanlar’ın üzerindeki baskıyı ciddî ölçüde arttıran önemli bir unsur oldu. Bu dönemde, ülkenin hâkim unsuru konumuna gelen Sırplar tarafından Boşnaklar’ın siyasî, millî ve dinî kimliğine yönelik şiddet ve ayrımcı siyaset son raddesine kadar vardırılmış; ferdî zulmün, işkencenin, cinayetlerin, mülk ve mal yağmasının günlük hayatın olağan bir parçası hâline gelmesine ek olarak Şahoviçi ve benzeri rastgele katliamlar Boşnaklar’ı Türkiye’ye sığınmaya sevk etmiştir.
Bu çalışmada, 1919-1929 yılları arasında Boşnaklar’ın göçlerine-kaçmalarına yol açan siyaset, iktisat ve kültür sebepleri, belgelere ve olaylara dayanılarak ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Boşnak, Bosna, Hersek, İslam, Kültür, Sultan Fatih Sultan Mehmed

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• 1.Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Toprak İskân Genel Müdürlüğü (T.İ.G.M),
• BCA, Bakanlar Kurulu Kararları Evrakı (B.K.K.).
• 2. Yabancı Arşivler
• Arhiv Grada Sarajevo (AGS),
• Arhiv Yugoslavia (AJ).
• 3. Resmi Yayınlar
• D.İ.E.Y., C. 4, Ankara, 1931.
• Düstur, III. Tertip, C. 5, Ankara, 1969.
• Düstur, Tertip 3, C. 16, Ankara, 1934, Ek. 97-21, 8.3.1922.
• Düstur, Tertip 3, C. 5, Ankara, 1969.
• Düstur, Tertip 3, C. 5, İstanbul 1322 (1917).
• Düstur, Tertip 3, C. 2, Ankara, 1953.
• Düstur, Tertip, 3, C. 7, Ankara, 1925.
• Lozan Sulh Muahadenamesi Mukavelenamesi 24 Temmuz 1339-1923.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM), Devre: 2, İçtima: 3, C. 20, 31.12.1925.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: I, İçtima: I, C. 18 (1.3.1922).
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, İçtima: I, C. 3, Ankara, 1975.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: V, İçtima: I, C. 6.
• 4.Gazeteler
• Akşam, 30 Ocak 1923.
• Cumhuriyet, 30 Ocak1923.
• Cumhuriyet, 5 Kanûn-ı sânî 1929.
• Hâkimiyet-i Milliye, 30 Ocak 1923.
• 5.Araştırma Eserler
• ALP, İlker, “1990’larda Yugoslavya ve Bosna-Hersek”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.1, s.1, Ocak-2011, s.1-50.
• ALP, İlker, “Soğuk Savaş Sonrasında Sancak’taki Gelişmelere Dair Bir Değerlendirme”, Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi / Journal of Balkan Research Institute, Cilt/Volume 6, Sayı/Number 2, Aralık/December 2017, ss. 227-260.
• ARI, Kemal, “Cumhuriyet Dönemi Nüfus Politikasını Belirleyen Temel Unsurlar,” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. VIII, S. 23, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, Mart 1992.
• ARI, Kemal, “Cumhuriyet’in Nüfus Politikası”, Toplumsal Tarih, S. 191, Kasım 2003.
• Kemal Arı, Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, 2003.
• ATATÜRK, Mustafa Kemal, Söylev ve Demeçler, C. 2, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayını, Ankara, 1981.
• Atatürk’ün Milli Dış Politikası 2 Cilt (Milli Mücadele Dönemine Ait 100 Belge) 1919-1923, haz. Dışişleri Bakanlığı Arşiv Dairesi Başkanlığı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Eskişehir, 1992.
• BEHAR, Cem, Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu (1500-1927), II, Ankara, 1996.
• BELLİ, Mihri, Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübadelesi, Belge Yayınları, İstanbul, 2006.
• Ministarstvo socijalne politike. Iseljenička služba, Izveštaj Narodnoj skupštini za 1926/27 god., Beograd, 1928.
• BOJİČ, Mehmedalija, Historija Bosne i Bošnjaka, Šahinpašic, Sarajevo, 2001.
• BORA, Tanıl, Bosna Hersek: Yeni Dünya Düzeni’nin Av Sahası, 2. Basım, Birikim Yayınları, İstanbul, 1999.
• BORA, Tanıl, Milliyetçiliğin Provokasyonu, Birikim Yayınları, İstanbul, 1995.
• BURDETT, Anita L.P., (ed.by), The Historical Boundaries Between Bosnia, Croatia, Sebia: Documents And Maps 1815-1945, Archive Editions, 1995.
• BURDUR, Mithat, “Yugoslavya Ekseninde Bosna-Hersek 1918-1939”, Bosna-Hersek, TDAV Yay., İstanbul, 1992.
• CASTELLAN, Georges, Balkanların Tarihi, çev. Ayşegül Yaraman, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1993.
• CRNOVRŠANİN, H., -Sadiković, Nuro, Sandžak-Probljena Zemlja: Bosna, Sandžak Kosovo Kroz Historiju, Bosanska Riječ, Tuzla, 2001.
• ČENGİČ, Hajruddin, Borba za Opstanak Bošnaka u Sandžaku 1919-1926 godina, Istina o jusufu Mehonjiću i Husejinu Boškoviću, Euro MH Komerc, Sarajevo, 1999.
• DUMAN, Önder, “Atatürk Döneminde Balkan Göçmenlerinin İskân Çalışmaları (1923-1938)”, Atatürk Yolu, S. 43, Bahar 2009.
• DEDİJER, Vladimir, History of Yugoslavia, Mc Graw&Hill, New York, 1974.
• DELİORMAN, Altan, Yugoslavya’da Müslüman Türk’e Büyük Darbe, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1976.
• ELDEM, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Ankara, 1994.
• EMGİLİ, Fahriye, “Mübadeleden Kurtulma Çabası Olarak: İhtidâ”, Ankara Üniver sitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XXXVIII, S. 45, Mart 2009, Ankara Üniversitesi basımevi, Ankara, 2009.
• ERDAL, İbrahim, Mübadele Uluslaşma Sürecinde Türkiye ve Yunanistan 1923-1925, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2006.
• ERTAN, Temuçin Faik, “Lozan Görüşmeleri Sırasında Türk Heyeti ile TBMM Hükûmeti Arasındaki İlişkiler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 18, C. VI, Temmuz 1990.
• Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları, yay. haz. Arı İnan, Ankara, 1996.
• GERAY, Cevat, Türkiye’den ve Türkiye’ye Göçler (1923-1961), Türk İktisadi Gelişmesi Araştırma Projesi, Ankara, 1962.
• GÖNLÜBOL, Mehmet, ve SAR, Cem, “1919-1938 Yılları Arasında Türk Dış Politikası”, Olaylarla Türk Dış Politikası, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1989.
• GRMEK, Mikro, GJİDARA, Marc, ve ŠİMAC, Neven, Etničko Čiščenje: Povijesni Dokumenti o jednoj Srpskoj Ideologiji, çev. Ivan Gotthardi Škiljan, Zagreb, 1993.
• Hasan Babayiğit’in anlatısı, Göç Hikâyeleri Belgeseli, 2 Bölüm, (http://www.balkanskidom. com/showthread.php?t=1859).
• HAYTA, Necdet ve ÖZKAN, Ayşe, “Berlin Antlaşması Sonrasında Sırbistan’da Türk Emlakı Meselesi”, Türk Tarihinde Balkanlar, Sakarya Üniversitesi, Balkan Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, Editörler: Yrd. Doç. Dr. Zeynep İskefiyeli, Yrd. Doç. Dr. M. Bilal Çelik, Yrd.Doç. Dr. Serkan Yazıcı, Haziran 2013, C.II, s.813-836.
• HAYTA, Necdet ve ÖZKAN, Ayşe, “Sırbistan İdaresine Geçtikten Sonra Niş’teki Türk Emlakı Meselesi“, VII. Atatürk Kongresi, 17-22 Ekim 2011, Makedonya.
• JOVANOVİČ, Vladan, “Iseljavanje Muslimana iz Vardarske Banovine: İzmeđu Stihije i Državne Akcije”, Pisati istoriju Jugoslavije: Viđenje Srpskog Faktora, Beograd, 2007.
• KAHRAMANYOL, Mustafa, “Bosna ve Boşnaklar”, Türkiye Günlüğü, Ankara, 2019, Sayı 137, ss.11-137.
• KALAYCIOĞLU, Ersin, “İki Dünya Savaşı Arasında Balkanlar’da Milliyetçilik Akımları’’, Murat Sarıca Anısına Sempozyum, Aybay Yayınları, 30-31 Ocak 1993, İstanbul, 1993.
• MERAY, Seha, Lozan Barış Konferansı Tutanakları-Belgeler, C. I, Kitap I, YKY, İstanbul, 1993.
• MUŠOVİČ, Ulviha, “Osamdeset Godina od Zločina Nad Muslimanima u Šahovićima”, Danas, 23 Kasım 2004.
• NYROP, Richard F. (ed.by), Yugoslavia A Country Study, United States of America, 1982.
• OBRADOVİČ, M., Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu 1918-1941, Priština, 1981.
• ÖKSÜZ, Hikmet, “İkili İlişkiler Çerçevesinde Balkan Ülkelerinden Türkiye’ye Göçler ve Göç Sonrası İskân Meselesi (1923-1938)”, Atatürk Dergisi, C. III, S. 1, 2000.
• ÖZKAN, Ayşe, Bağımsızlıktan Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı’na Sırplar (1878-1918), IQ Yayınları, İstanbul, 2013, s.179-212.
• ÖZKAN, Ayşe, “I. Dünya Savaşı’nda Sırbistan’ın Müslümanlara Karşı Tutumu”, Gazi Akademik Bakış, Cilt 7 Sayı 14, Yaz 2014, ss. 49-70.
• ÖZTOPRAK, İzzet, Türk ve Batı Kamuoyunda Millî Mücadele, TTK Yay., Ankara, 1989.
• PENTZOPOULUS, Dimitri, The Balkan Exchange of Minorities and Its impact on Greece, London, 2002.
• PURİVATRA, Atıf, JMO u Političkom životu Kraljevine SHS, Sarajevo, 1977.
• ROTHSCHİLD, Joseph, East Central Europe Between the Two World Wars, C. IX, Peter F. Sugar ve Donald W. Treadgold (ed.), A History of East Central Europe, University of Washington Press, 1974.
• SADİKOVİČ, Nuro ve CRNOVRŠANİN, Sandžak-Probljena Zemlja: Bosna, Sandžak i Kosovo Kroz Historiju, Bosanska Riječ, Tuzla, 2001.
• Sarajevski List, brj. 238, 2 November 1918.
• SOYAK, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2006.
• SOYSAL, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, 1. Cilt, TTK Yay., Ankara, 2000.
• ŞİMŞİR, Bilal N., Lozan Telgrafları I (1922-1923), TTK Basımevi, Ankara, 1990.
• Türk Göçmen ve Mülteci Dernekleri Federasyonu Dış Türkler Konusundaki Raporu, İstanbul, 1974.
• Türk Parlamento Tarihi, TBMM-II. Dönem, 1923-1927, C. 1, haz. Kazım Öztürk, TBMM Yay., Ankara.
• TEKELİ, İlhan, “Osmanlı İmparatorluğundan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer Değiştirmesi ve İskân Sorunu”, Toplum ve Bilim, s.50, 1990.
• TÜRBEDAR, Erhan, “Boşnakların Tarih İçinde Uğradığı Mezalimler”, Uluslararası Suçlar ve Tarih 1, ASAM, Ankara, 2006.