BATI ANADOLU MENŞELİ BİR AKDENİZ GELENEĞİ: DENİZ EŞKIYALIĞI VE DEVLET GÜDÜMLÜ KORSANLIK

Yıl 2020, Sayı: 6, 119 - 146, 31.01.2020

Ali Özçelik

Öz

XVI. yüzyılda Kapudan-ı Derya Barbaros Hayreddin ile kardeşlerinin Habsburg donanmaları, şövalye tarikatları ve Kuzey Afrika toprakları üzerine çıktıkları başarılı seferler Akdeniz’de kesin bir Türk hâkimiyetini beraberinde getirmişti. Hemen akabinde imparatorluk donanması dışında İstanbul’a bağlı bir Osmanlı korsan gücü de Akdeniz'de etkili bir denetim kurmuştu. Söz konusu korsanlar Cezayir, Trablusgarp ve Tunus’ta ki askeri/idari üsler olan Garp Ocakları’nın tayin ettiği kapudanların güdümünde sefere çıkıyorlar, Hristiyanlara ait savaş, yolcu ve ticaret gemilerine saldırıp, yağma yapıyorlardı. Ayrıca Osmanlı donanmasına da eklemlenen korsanların büyük tehlikeleri göze alarak gerçekleştirdikleri saldırılar sonrası dağıtılan hisseler ve elde edilen esirler; levendlere ve başlarındaki reislerine iyi bir geçim kaynağı sağlıyordu. Müslüman korsanların merkez üsleri olan Garp Ocakları’nın insan kaynağını ise büyük oranda Batı Anadolu kıyılarından toplanan Türkler oluşturmaktaydı. Hemen hemen her sene İzmir’deki Cezayir Hanı’ndan bu ocaklara binlerce genç gönderilir, böylelikle eşkıyalık yerine levendliği seçmesi sağlanan potansiyel eşkıyalar meşru yollarla bölgeden ihraç edilerek bir anlamda Batı Anadolu'da asayişinin güvencesi temin edilirdi. Ancak bu muntazam demografik sirkülasyon Osmanlı denizciliğinin Akdeniz’de kan kaybetmesiyle bozulmaya başlamıştı. Garp Ocakları’nın XVIII. ve XIX. yüzyılda Avrupa’nın gelişen askeri teknolojisine ve donanımlı gemilerine karşı yetersiz kalması Akdeniz’deki ihtişamlı günlerini kaybetmesine neden olmuş ve Müslümanların korsanlık faaliyetleri sekteye uğramıştı. Bunun sonucunda da istihdam edilemeyen Ege gençleri, özellikle Fransa'nın Cezayir'i işgali sonrası İzmir’deki Cezayir Hanı’nın faaliyetlerine de son verilmesiyle iç korsanlığa yani eşkıyalığa yönelmişlerdi. Neticede Akdeniz’deki Osmanlı korsanlığının sonu, Batı Anadolu’da hızlı bir şekilde kurumsallaşan eşkıyalığın başlangıcı olmuştu. Bu çalışmada, arşiv belgeleri ve ikinci el kaynakların ışığında Osmanlı Devleti’nin Akdeniz’deki güvencesi olan Garp Ocakları ile Batı Anadolu arasındaki ilişki sosyo-ekonomik bağlamda irdelenecek ve bölge özelinde yüzyıllar boyunca sağlanan istihdamın ortadan kalkmasına paralel olarak artan eşkıyalık faaliyetleri somut örneklerle ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Akdeniz, Osmanlı Devleti, Garp Ocakları, Korsan, Batı Anadolu, Levend, Eşkıyalık

Kaynakça

• Akdağ, Mustafa, Türkiye'nin İktisadi ve İçtimai Tarihi (1453 – 1559 ), C. 2, 2. bs. Tekin Yayınevi, 1979.
• Akdağ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celalî İsyanları, Cem Yayınevi, İstanbul, 1995.
• Arı, Bülent, “Akdeniz’de Korsanlık ve Osmanlı Deniz Hukuku”, Türkler ve Deniz Sempozyumu, (ed. Özlem Kumrular), 6-7 Ekim İstanbul, 2005.
• Attila, Osman, Afyonkarahisar Türküleri, Karınca Matbaası. Ankara, 1966.
• Barkey, Karen, Eşkıyalar ve Devlet: Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, (Çev. Zeynep Altıok), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2011
• Başaran, Mehmet - Sarıbey Haykıran, Aysun, “Osmanlı Merkezi Yönetimine Taşranın Direnişi: Atçalı Kel Mehmed Ayaklanması”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 12, S. 22, Aralık 2009.
• Bostan, İdris, “Osmanlılarda Deniz Sınırı ve Karasuları Meselesi”, Türkler ve Deniz Sempozyumu (ed. Özlem Kumrular), 6-7 Ekim İstanbul, 2005.
• Bostan, İdris, Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2006.
• Bostan, İdris, “Salyane”, İslam Ansiklopedisi, C. 36.
• Bouzai, İbrahim, XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Garb Ocaklarının Avrupa Ülkeleriyle Siyasi ve Ticari İlişkileri, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2002.
• Braudel, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, ( çev: Mehmet Ali Kılıçbay), C.2, Eren Yay. İstanbul, 1990.
• Cezar, Mustafa, Osmanlı Tarihinde Levendler, Türk Tarih Kurumu, Ankara, , 2013.
• Çetin, Atillâ, “Garp Ocakları”, DİA, C. XIII.
• Dramalı, Zeynep, Tarihi Tersten Okumak, Yeditepe Yay. , İstanbul, 2010.
• Emecen, Feridun M, Osmanlı Klasik Çağında Siyaset, Timaş Yay., İstanbul, 2009.
• Evliya Çelebi, Seyahatname (Giriş), (haz. İsmet Parmaksızoğlu), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1983.
• Gazimihal, Mahmut R., “Yüzyıllar Boyunca Zeybekler”, Efeler (Kökenleri, Eylemleri, Töreleri, Dansları, Giysileri), (Haz. Ersal Yavi), Aydın Valiliği, İl, Özel, İdaresi,Yayını, N. 3., Aydın, 1991.
• Gürkan, Emrah Safa, “Batı Akdeniz’de Osmanlı Korsanlığı ve Gaza Meselesi” , Kebikeç, S. 33, 2012.
• İlter, Aziz Samih, Şimali Afrika'da Türkler, Vakit Gazete-Matbaa, İstanbul 1936
• Kahraman, Kemal, “Cezayir (Osmanlı Dönemi)”, DİA, C. VII, s. 486
• Kavas, Ahmet, “Kuzey Afrika'da Bir Osmanlı Nesli: Kuloğulları”, Osmanlı Araştırmaları XXI, İstanbul, 2001.
• Koloğlu, Orhan, “Garp Ocaklarında Anadolu Delikanlıları”, Tarih ve Toplum, S. 32, 1986,
• Koloğlu, Orhan, “İstanbul Leventleri Sefere Çıkamayınca Şehri Vurdular”, Atlas Tarih, S.13 Haziran - Temmuz 2012.
• Koloğlu, Orhan, Türk Korsanları, Tarihçi Kitabevi, İstanbul, 2012
• Kumrular, Özlem, “16. Yüzyılda Türk ve Mağripli Korsanlar (Mağripliler Karaya Çıktı)” , Toplumsal Tarih, S. 160, Nisan 2007.
• Kumrular, Özlem, “Turgut Reis’in 1550 Yılındaki Faaliyetleri: Mit ve Gerçek Arasında Bir Denizci Figürü”, Turgut Reis Türk Denizcilik Tarihi Sempozyumu (27 – 28 Mayıs 2011), Ankara, 2013.
• Kurat, Akdes Nimet, “Berberi Ocakları ile ABD Münasebetleri (1774-1916)”, Ankara Üniversitesi, D.T.C.F. Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 2, Ankara, 1964.
• Kuzucu, Serhat; “XVIII. Yüzyılda Uluslararası Bir Sorun Olarak Garp Ocakları’nın Akdeniz’deki Korsanlık Faaliyetleri”, Akademik Bakış, Cilt 9 Sayı 17 Kış 2015.
• Linebaugh, Peter, Londra İdamları – 18. yy.da Suç ve Sivil Toplum, (çev: Çiğdem Demir), Otonom Yayıncılık, İstanbul, 2015.
• Major George, Keppel, Narrative Of a Journey Across The Balkans in The Years 1829, II. London, 1831.
• Maksudoğlu, Mehmet, “Tunus’ta Dayıların Ortaya Çıkışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XIV, Ankara,1966.
• Maksudoğlu, Mehmet, “Tunus’ta Hâkimiyetin Dayılardan Beylere Geçişi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XV/1.
• Meray, Seha, “Bazı Türk Antlaşmalarına Göre Korsanlık ve Deniz Haydutluğunun Yasaklanması”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, c. 18 S. 3 Ankara, 1963.
• Oral, Özgür, “1670’te Venedik’e verilen Korsanlık Ahitnamesi”, Toplumsal Tarih, Temmuz 2004.
• Ortaylı, İlber, “1727 Osmanlı- Avusturya Seyr-ü Sefain Sözleşmesi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: 28, Sayı: 3, Ankara, 1973.
• Osmanlı Belgelerinde Cezayir, (Proje Yöneticisi: Yusuf Sarınay), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No: 115, Ankara, 2010.
• Özdemir, Şenay, “Barbaros Hayrettin Paşa’nın Kaptan’ı Deryalığında Osmanlı Deniz Seferleri”, Donanma Komutanlığı 3. Deniz Harp Tarihi Semineri (haz. Donanma Komutanlığı), Ankara Deniz İkmal Grup Komutanlığı Basımevi Amirliği, Ankara, 2006.
• Özdemir, Şenay, “Korsanlıktan Kaynaklanan Zararın Tazmini Konusunda Osmanlı Devleti’nin Avusturya’ya Vermiş Olduğu Senet”, Kebikeç, S. 18, 2004.
• Özdemir, Şenay, Akdeniz Hâkimiyetinde Osmanlı Devleti ve Korsanlık (1695-1789), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2004.
• Pirenne, Henri, Ortaçağ Kentleri - Kökenleri ve Ticaretin Canlanması Çevirmen: Şadan Karadeniz İletişim Yayıncılık, İstanbul, 2006.
• Pirenne, Henri, Ortaçağ Avrupa'sının Ekonomik ve Sosyal Tarihi Ortaçağ Avrupa'sının Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Çevirmen: Uygur Kocabaşoğlu, İletişim Yayıncılık, İstanbul, 2005.
• Raymond, Andre, Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, (çev. Ali Berktay), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1995.
• Saîdûnî, Nasırüddin, “Cezayir (İslamiyet Öncesi ve İslami Dönem)”, DİA, C.VII.
• Sarıbey Haykıran, Aysun, Aydın Vilayetinde Çiftlikler (1839-1918), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 2013.
• Toprak, Seydi Vakkas, “Osmanlı Yönetiminde Kuzey Afrika: Garp Ocakları”, İstanbul Üniversitesi, Türkiyat Mecmuası, c. 22, Bahar 2012.
• Uluçay, M. Çağatay, 18. ve 19. yüzyıllarda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, Berksoy Basımevi, İstanbul, 1955.
• Uluçay, M. Çağatay, Atçalı Kel Mehmed, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2013.
• Uygur, Alper, Bizim Korsanlar Akdeniz’i Köpürten Osmanlı Leventleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2009.
• Vatin, Nicolas, Rodos Şövalyeleri ve Osmanlılar ( Doğu Akdeniz’de Savaş, Diploması ve Korsanlık), (çev: Tülin Altınova), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2004.
• Yetkin, Sabri, Batı Anadolu’daki Eşkıyalık Olaylarının Yapısal Bir İncelemesi (19. Yüzyılın Son Çeyreğinden Balkan Savaşına), Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 1995.