GÜNEY AZERBAYCAN MESELESİ: TARİHİ VE KÜLTÜREL BOYUTU

Yıl 2020, Sayı: 7, 359 - 386, 30.07.2020

Seçil Özdemir

Öz

İran-Rusya arasında imzalanan Gülistan (1813) ve Türkmençay (1828) Anlaşmaları Azerbaycan topraklarını bölmüş, Güney Azerbaycan bölgesi İran’ın kuzey batısında kalmıştır. Bu anlaşmalar sadece coğrafyayı değil Azerbaycan halkını da bölmüştür. Bu dönemden itibaren sınırın İran tarafında kalan halk, Güney Azerbaycan Türkleri olarak anılmaktadır. Bu araştırmada, Güney Azerbaycan Türkleri’nin demokratik ve kültürel hak talepleri, bu talepleri için ortaya koydukları mücadele, tarihi bütünlük içinde değerlendirilmiştir. Dil, kültür, kimlik, demokratik talepler bağlamında Güney Azerbaycan halkının 20. yüzyılın ilk yarısından itibaren ortaya koydukları mücadele süreklilik göstermektedir. İran’daki Azerbaycan Türkleri kendilerini İranlı olarak ifade etmekte, tarih boyunca İran’ı muhafaza ettiklerini belirtmektedir; buna rağmen temel hak taleplerine karşılık bulamamışlardır.
Çalışmada, Güney Azerbaycan Türkleri’nin mücadele sürecini bütüncül olarak analiz etmek, devam eden hak taleplerini ortaya koymak amaçlamaktadır. Güney Azerbaycan Türkleri’nin, İranlı kimliğine karşı ayrılıkçı bir tehdit olmadıkları, öncelikle kültürel değerler ve demokratik beklentileri için mücadelelerini sürdürdükleri bu çalışma ile değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Güney Azerbaycan, Azeri Türkleri, İran Türkleri, Türkmençay Antlaşması

Kaynakça

• AHMADİ, Hamid, “The Clash of Nationalism: Iranian Response to Baku’s Irredentism” , The Great Game In West Asia, Ed: Mehran Kamrava, Oxford Uni Press: New York, 2016.
• BAKHASH, Shaul, The Reign Of The Ayatollahs: Iran and the Islamic Revolution, Basic Books, New York, 1984.
• BAQER, Moin, Son Devrimci Ayetullah Humeyni (Çev. Osman Cem Önertoy), Elips Kitap, Ankara, 2005.
• BÖLÜKBASI, Süha, Azerbaijan A Political History, I.B.Tauris & Co Ltd: London, 2011.
• HASANLI, Cemil, Soğuk Savaş’ın İlk Çatışması İran Azerbaycanı, Bağlam Yay. Kasım, 2005.
• KAFKASYALI, Ali, İran Türkleri, Bilge Oguz Yay. İstanbul:2010.
• KINZER, Stephen, Ezber Bozmak İran, Türkiye ve Amerika’nın Geleceği, İletişim Yay., İstanbul, 2011.
• KURER, Simon, Football Against the Enemy, Non-Fiction 1994.
• METİN, Barış, “Birinci Dünya Savaşı’nda İran Coğrafyasında Etnik, Dini ve Siyasi Nüfuz Mücadeleleri”, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enst. Basılmamış Doktara Tezi, 2007.
• RESULZADE, Mehmet Emin, İhtilalci Sosyalizm ve Demokrasi, Çeviren ve Derleyen Ramin Cabbarlı, Doğu Kitabevi, İstanbul, 2014.
• SHAFFER, Brenda, Sınırlar ve Kardesler: İran ve Azerbaycan Kimliği, Çev: Ali Gara, Vusal Kerimov, Bilgi Üni.Yay., İstanbul, 2008.
• VURUCU, İkbal, Türk Kimliği’nin Yeni Boyutları Çokluktan Birliğe, Serhat Yay., Konya, 2010.
• YENİSEY, Gülara, İran’da Etnopolitik Hareketler 1922-2004, Ötüken Yay., İstanbul, 2008.
• BAY, Erdal, vd., “Türk Dünyası Birliği” Algısı”, Gazi Akademik Bakış, Cilt 11, Sayı 21, Kış 2017, ss.55-85
• BAYIR, Emre, “Güney Azerbaycan Meşrutiyet Hareketi”, Maduniyet, 2019:2, ss.129-137.
• BAYIR, Emre “Azerbaycan Milli Hükümeti (1945-46) ve Seyit Cafer Pişaveri”, Maduniyet, İlkbahar: 2019, ss.134-150.
• ÇETİN, B. Nadir, “Toplumsal Bir Eylem Biçimi Olarak Traktör Futbol Takimi Bağlaminda Jeopolitik
• Tasavvur Oluşturma Süreci”, International Journal of Social Science, Number: 62, Winter I, 2017, ss. 317-331.
• ERSOY, Eyüp, “1905-1911 İran Anayasa Devrimi: İnkılap İsyan ve İhtilal”, Ortadoğu Analiz Dergisi, Eylül-Ekim 2016 Cilt: 8 Sayı:76, ss.11-21.
• GÖKDAĞ, Bilgehan A- HEYET, Rıza İran Türkleri’nde Kimlik Meselesi”, Bilig, sayı 30: 51-84,Yaz / 2004.
• GÖL, Hacer, “Geçmişten Günümüze Azerbaycan”, Journal of Bitlis Eren University Institute of Social Sciences, Cilt/volume:5, Sayı/Number:1, Haziran/June 2016, ss. 153-170.
• HEYET, Rıza, “Azerbaycan Milli Hükümeti’nin Kuruluşu ve Dil Politikası” Tebriz Araştırmaları Enstitüsü,
• Web Sitesi (Çevrimiçi) http://tebaren.org/?p=121 , Erişim Tarihi: 05.03.2020.
• İPEK, Cemil Doğaç, “The Question of Identity Among the South Azarbaijani Turks”, Türk Dünyası
• İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XII/1 (Yaz 2012), s.267283.
• KESKİN, Arif, “Güney Azerbaycan Milli Hareketi” 21. Yüzyılda Türk Dünyasi Jeopolitiği, ASAM Yay., , Ankara, 2003, ss. 43-73.
• KIZILKAYA, Musaf, “ABD-İran Savaş Öncesinde Güney Azerbaycan (İran) Türkleri”,
• http://www.tasam.org/tr/icerik/423/abdiran_savas_oncesinde_guney_azerbaycan_iran_turkleri, Erişim Tarihi: 27.04.2019.
• KURTCEPHE, İsrafil- BALCIOĞLU, M, “Birinci Dünya Savaşı Başlarında Romantik Bir Türk Alman Projesi: Rauf Bey Müfrezesi”, Osmanlı Tarihi Araştırmaları ve Uygulamaları Merkezi Dergisi (OTAM), Ankara 1992.
• MAMMADZADEH, Rafiga, “Tractor Sazi FC's fans face racist slogans of Persepolis”, https://en.axar.az/news/world/327435.html .
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Urmiye”, https://islamansiklopedisi.org.tr/urmiye .
• RASHİDİ, Vahid, “Tractor Sazi FC and the Civil Rights Movement of Turks in Iranian Azerbaijan”, The International Journal of Sport and Society , Vol:10, Issue:2, pp.56-68.
• SARISAMAN, Sadık, “Güney Azerbaycan'da Kurulan Azerbaycan Milli Hükümeti Ve Türk Kamuoyu”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Güz 2018; (25): 163-184, DOI: 10.18220/kid.482219.
• SHAFFER, Brenda, “The formation of Azerbaijani Collective Identity in Iran”, Nationalities Papers: The Journal of Nationalism and Ethnicity, 2000, 28:3, ss.449-477, DOI: 10.1080/713687484.
• Süleymani, Sevil, “Güney Azerbaycanlıların Kimlik Arayışı ve Kadın Hareketleri” Maduniyet, Vol.2, Bahar, 2019.
• ŞAHİT, Babek, “Güney Azerbaycan Jeopolitiği”, http://tebaren.org/?p=2171 .
• ŞAHİT, Babek, “Milliyet Gazetesi Arşivine Göre 1979 İran Devrimi Esnasında İran Türkleri’nin Kimlik Mücadelesi” (Çevrimiçi) http://araznews.org/tr/?p=510 , Erişim Tarihi, 14.05.2016.
• -----------------, “Uluslarası Olaylar ve Sorunlar”, Birikim Dergisi Aralık-Ocak 1980, C.9, S.58-59.