MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİ SÖYLEMİNDE MİLLET VE MİLLİYETÇİLİK (1919-1923)

Yıl 2021, Sayı: 8, 159 - 194, 27.01.2021

Coşkun Türkan

Öz

Bilindiği üzere milliyetçilik, Fransız Devrimi’nden sonra kitleler için önemli bir tutunum ideolojisi haline geldi. XIX. yüzyıldan itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nda öncelikle gayr-i Müslim unsurların söylem ve eylemlerinde etkili olmaya başlayan milliyetçilik, zamanla imparatorluğun Müslüman Türk kesimlerinde de kimlik konusunda birtakım sorgulamalara yol açtı. Bunun sonucunda daha çok bürokrasi kökenli kadrolar eliyle gündeme gelen kültürel Türk milliyetçiliği, XX. yüzyılın başında imparatorluğun yaşadığı iç ve dış politik gelişmelere de bağlı olarak, siyasallaşmaya ve kitleselleşmeye başladı. Türk milliyetçiliğinin söz konusu bu siyasallaşma ve kitleselleşme süreci, teorik çalışmalardan çok, fiili olaylarla gündeme geldi. Öyle ki, önce Balkan Savaşları, ardından I. Dünya Savaşı’yla imparatorluğun hızla çözülmesi, Anadolu’ya kitlesel göçler ve Anadolu’nun işgali, halkın öncelikle “Müdafaa-i Hukuk” cemiyetleri adı altında “yerel” örgütlenmelerini gündeme getirdi. Bu yerel örgütlenme(ler), Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’ya geçmesi ve askerî kadronun çalışmalarıyla süreç içerisinde ulusal bir niteliğe dönüşmeye başladı. Bu dönemde Anadolu halkı, emperyalist devletler ve onların Anadolu’daki uzantıları olarak kodladığı gayr-i Müslim toplumları, önce en görünür kıstasları olan dinleri, ardından da etnik kimliklerini meydana getiren unsurlar üzerinden değerlendirdi. Dolayısıyla istiklâl mücadelesini yürüten kitleler de, kendisini aralarında ayrım bulunmayan bölünmez bir bütün olarak tanımladı. Bütün bunlar kaçınılmaz bir şekilde önceliğin bağımsızlığa verildiği, doğal olarak millî kimliğe yönelik bir tartışma ve ‘kimlik mühendisliğinin’ yapılmadığı Millî Mücadele yıllarında, Mustafa Kemal Paşa liderliğinde kurucu kadronun söylemine yansıdı. Yetiştiği ortam, aldığı eğitim, görev gereği bulunduğu yerlerden dolayı içinde bulunduğu toplumsal yapıyı iyi analiz eden ve İslâmiyet’in Anadolu toplumu üzerinde etkisinin farkında olan Mustafa Kemal Paşa, verilen bağımsızlık mücadelesinde emperyal güçlere karşı birliktelik sağlamak için, İslâm’ın sembolik kaynaklarından yer yer yararlanma yoluna gitti. Bu durum, Mustafa Kemal Paşa’nın örgütlenme sürecindeki söylemlerine ve resmî belgelerine de yansıdı. Bütün bunlardan hareketle, Millî Mücadele yıllarının siyasal söyleminde “Türk” ve “Türk milliyetçiliği” ifadeleri yerine, daha çok geleneksel bir dil ve terminoloji kullanıldı. Diğer bir ifadeyle, toplumun kolektif hafızasındaki terimlerden, “millet” gibi, hareket edilerek mücadele yürütüldü. Bunun izlerini Şarkî Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ne “bilcümle İslâm vatandaşların” üye olabileceğinden söz edilmesinde ve Sivas Kongresi’nde, “bilcümle anasırı İslâmiye[nin] yekdiğerine hürmet”ine vurgu yapılmasında görmek mümkündür. Yine Millî Mücadele’nin bağımsızlık manifestosu olarak görülebilecek Misak-ı Millî belgesinde, “dinî, soyu, istekleri bir olan Osmanlı İslâm çoğunluğunun oturduğu bölgelerin tümü[nün] hiçbir sebeple ayrılmaz bir bütün” olduğunun dile getirilmesi, bunun bir başka göstergesidir. Dolayısıyla bu dönemde “Kurtuluş”u yürüten kadronun sıklıkla dile getirdiği ve toplumsal tabanda da benzer şekilde karşılık bulan “millî” ve “millet” terimleri, daha çok belirli bir toprak parçası üzerinde yaşayan ve birbirlerine dinsel bağlarla bağlanmış bir topluluk olarak görüldü. Bütün bunlardan hareketle dile getirilen ve algılanılan “millet”in, ne tam olarak klasik İslâmî anlayıştaki “millet” ile aynı özellikler taşıdığını ne de daha çok uzlaşmaya dayalı Avrupa modeliyle uyuştuğunu söylemek zordur. Buradan hareketle mücadelenin “millî” temelini tanımlama konusunda oldukça dikkatli davranan ve sıklıkla “millî” ve “millet” terimlerine vurgu yapan Mustafa Kemal Paşa, hem bu terimlerin Osmanlı coğrafyasındaki toplulukların kolektif hafızalarındaki ‘geleneksel’ anlamından hem de ‘modern’ anlamından yararlanma yoluna gitti. Başka bir ifadeyle Mustafa Kemal Paşa, “millî” kelimesinin “dini olan” ve “ulusal olan” şeklindeki çift anlamlığından, yani muğlaklığından yararlanarak, en azından kavramsal düzeyde milliyetçi söyleme geçişe zemin hazırladı.

Anahtar Kelimeler

Millet, Milliyetçilik, İslam, Türklük, Bağımsızlık

Kaynakça

• AHMAD, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, çev. Yavuz Alagon, Sarmal Yayınevi, İstanbul, 1995.
• AHMET, Ağaoğlu, “Millî Şuur”, Hâkimiyet-i Milliye, 8 Ağustos 1340/1924’den aktaran, Atatürk Devri Fikir Hayatı I(Haz. Mehmet Kaplan, İnci Enginün, Zeynep Kerman, Necat Birinci, Abdullah Uçman), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1981.
• AKŞİN, Sina, “Bugünkü Türk Ulusçuluğu”, Toplum ve Bilim, Sayı 5, Bahar 1978.
• AKŞİN, Sina, “Türk Ulusçuluğu”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi Cilt 7, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983.
• AKŞİN, Sina, Kısa Türkiye Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2007.
• AKYOL, Taha, Ama Hangi Atatürk, Doğan Kitap, İstanbul, 2008.
• ALP, Tekin, Türkleştirme, Günümüz Yazı ve Diline Aktaran Özer Ozankaya, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001.
• ANDERSON, Benedict, Hayali Cemaatler, Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, 2. Basım, çev. İskender Savaşır, Metis Yayınları, İstanbul 1995.
• ARAİ, Masami, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, çev. Tansel Demirel, İletişim Yayınları, İstanbul 1994.
• ARI, Kemal, Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç(1923-1925), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1995.
• ASLAN, Şükrü, “Millet ve İskân: Çokluktan Tekliğe ve Hariciden Dahiliye Erken Cumhuriyet Dönemi Deneyimleri”, Tarih, Sınıflar ve Kent(Der. Besime Şen, Ali Ekber Doğan), Dipnot Yayınları, Ankara, 2010. “İstanbul’un İşgali Üzerine İslâm Âlemine Beyanname”(17. III. 1920), Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2006.
• “Türk Milletini Teşkil Eden Müslüman Öğeler Hakkında, 1 Mayıs 1920”, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1997.
• “Üçüncü Toplanma Yılını Açarken”, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1997.
• ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk(1919-1927), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1997.
• AYDEMİR, Şevket Süreyya, Suyu Arayan Adam, 9. Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1995.
• AYDIN, Suavi, “Etnik Bir Ad olarak ‘Türk’ Kavramının Sınırları ve Genişletilmesi Üzerine”, Birikim, Sayı 71-72, Mart-Nisan 1995.
• BALTA, Evangelia, Gerçi Rum İsek De, Rumca Bilmez Türkçe Söyleriz Karamanlılar ve Karamanlıca Edebiyat Üzerine Araştırmalar, çev. Nazif Bozatlı, Levent Cinemre, Ari Çokona, vd., Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2014.
• BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt II, Kısım IV, 3. Baskı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991.
• BENLİSOY, Foti, “Türk Milliyetçiliğinde Katedilmemiş Bir Yol: ‘Hristiyan Türkler’”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 4 Milliyetçilik (Ed. Tanıl Bora), İletişim Yayınları, İstanbul, 2002.
• BERKES, Niyazi, Atatürk ve Devimler, Adam Yayınları, İstanbul, 1982.
• BOLLUK, Hadiye(Haz.), Kurtuluş Savaşı’nın İdeolojisi Hâkimiyeti Millîye Yazıları, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2003.
• BORA, Tanıl, “İnşa Döneminde Türk Millî Kimliği”, Toplum ve Bilim, Sayı 71, Kış 1996.
• BORA, Tanıl, Türk Sağının Üç Hali Milliyetçilik Muhafazakârlık İslâmcılık, 6. Baskı, Birikim Yayınları, İstanbul 2006.
• CALHOUN, Craıg, Milliyetçilik, çev. Bilgen Sütçüoğlu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2007.
• CANGIZBAY, Kadir, Hiçkimsenin Cumhuriyeti, Ütopya Yayınevi, Ankara, 2000.
• CONNOLLY, William E,. Kimlik ve Farklılık Siyasetin Açmazlarına Dair Demokratik Çözüm Önerileri, çev. Fermâ Lekesizalın, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1995.
• ÇARIKLI, Hacim M., Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1967.
• DANİŞMEND, İsmail Hami, Türklük Meseleleri, İstanbul Kitabevi, İstanbul, 1966.
• DIECKHOFF, Alaın, Jaffrelot, Chrıstophe(Ed.), Milliyetçiliği Yeniden Düşünmek, Kuramlar ve Uygulamalar, çev. Devrim Çetinkasap, İletişim Yayınları, İstanbul, 2010.
• DRESSLER, Markus, Türk Aleviliğinin İnşası Oryantalizm, Tarihçilik, Milliyetçilik ve Din Yazımı, çev. Defne Orhun, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2016.
• EKİNCİ, Tarık Ziya, Vatandaşlık Açısından Kürt Sorunu ve Bir Çözüm Önerisi, Küyerel Yayınları, İstanbul, 1997.
• ERGİL, Doğu, İdeoloji ve Milliyetçilik, Turhan Kitabevi, Ankara, 1983.
• FEYZİOĞLU, Turhan, Atatürk ve Milliyetçilik, 2. Baskı, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1987.
• GELLNER, Ernest, Uluslar ve Ulusçuluk, çev. Büşra Ersanlı- Günay Göksu Özdoğan, Hil Yayınları, İstanbul, 2008.
• GEORGEON, François, Osmanlı- Türk Modernleşmesi(1900-1930) Seçilmiş Makaleler, çev. Ali Berktay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2006.
• GOLOĞLU, Mahmut, Sivas Kongresi, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2008.
• GOLOĞLU, Mahmut, Erzurum Kongresi, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2011.
• GOLOĞLU, Mahmut, Üçüncü Meşrutiyet, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010.
• GÖCEK, Fatma Müge, “Osmanlı Devleti’nde Türk Milliyetçiliğinim Oluşumu: Sosyolojik Bir Yaklaşım” çev. Defne Orhon, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 4, Milliyetçilik (Ed. Tanıl Bora) İletişim Yayınları, İstanbul, 2002.
• GÖKALP, Ziya, Türkçülüğün Esasları, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Eskişehir, 2019.
• GÖKALP, İskender - Georgeon, François, Kemalizm ve İslam Dünyası, çev. Cüneyt Akalın, Arba Yayınları, İstanbul, 1990.
• GÖKTÜRK, Eren Deniz(Tol), “1919-1923 Dönemi Türk Milliyetçilikleri”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 4 Milliyetçilik(Ed. Tanıl Bora), İletişim Yayınları, İstanbul, 2002.
• GÖYÜNÇ, Nejat, Atatürk ve Millî Mücadele, Kültür Sarayı Kitabevi, Konya, 1987.
• GÖZTEPE, Özay, Cumhuriyet Söylemi Halkçılık, Milliyetçilik, Batıcılık, Laiklik(1919-1938), NotaBene Yayınları, Ankara, 2016.
• GRİGORİADİS, İoannis N., Kutsal Sentez, Yunan ve Türk Milliyetçiliğine Dini Aşılamak, çev. İdil Çetin, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2014.
• HEYD, Uriel, Türk Ulusçuluğunun Temelleri, çev. Kadir Günay, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1979.
• HEPER, Metin, “Atatürkçülük: Karizmanın Emredici ‘Siyasal Çerçeve’ye Dönüşümü”, Betül Nuri Esen’e Armağan, AÜ. Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara, 1977.
• HOBSBAWM, E. J., 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik “Program, Mit, Gerçeklik”, çev. Osman Akınhay, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1993.
• JASCHKE, Gotthard, “Türk Kurtuluş Savaşı’nda Milliyetçilik ve Din”, çev. Aytunç Ülker, Tarih Okulu, Sayı II, Kış 2009.
• KARAOSMANOĞLU, Yakup Kadri, Yaban, 29. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 1997.
• KARPAT, Kemal H., Türk Demokrasi Tarihi, Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller, Afa Yayınları, İstanbul, 1996.
• KARPAT, Kemal, “Modern Türkiye”, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti Cilt 2(P. M. Holt- A.K.S. Lambton- B. Lewis), çev. Hamdi Aktaş, 2. Baskı, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1997.
• KARPAT, Kemal, Kısa Türkiye Tarihi 1800-2012,(Yay. Haz. Güneş Ayas), Timaş Yayınları, İstanbul, 2012.
• KARPAT, Kemal H., Türk Siyasi Tarihi Siyasal Sistemin Evrimi, çev. Ceren Elitez, Timaş Yayınları, İstanbul, 2012.
• KAYGUSUZ, Özlem, “Modern Türk Vatandaşlığı Kavramının Erken Öncülleri: Milli Mücadele Dönemi’nde Ulusal Vatandaşlığın Kuruluşu”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Sayı 60-2, 2005.
• KEYDER, Çağlar, “Türk Milliyetçiliğine Bakmaya Başlarken”, Toplum ve Bilim, Sayı 62 Yaz-Güz 1993.
• KEYDER, Çağlar, “Nüfus Mübadelesinin Türkiye Açısından Sonuçları”, Ege’yi Geçerken 1923 Türk- Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi (Der. Renée Hirschon), çev. Şennur Özdemir, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2005.
• Kurtuluş Savaşı’nın İdeolojisi Hâkimiyeti Millîye Yazıları, Haz. Hadiye Bolluk, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2003.
• KUSHNER, David, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu 1876-1908, çev. Zeki Doğan, Fener Yayınları, İstanbul, 1998.
• LEWİS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993.
• MARDİN, Şerif, “XIX. Yüzyılda Düşünce Akımları ve Osmanlı Devleti”, Türk Modernleşmesi Makaleler 4 (Der. Mümtaz’er Türköne/Tuncay Önder), 3. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994.
• MARDİN, Şerif, “Osmanlı İmparatorluğu”, İmparatorluk Sonrası Sovyetler Birliği ve Rus, Osmanlı ve Habsburg İmparatorlukları (Ed. Karen Barkey, Mark Von Hagen), çev. Ebru Kılıç, Versus Kitap, İstanbul, 2012.
• MARDİN, Şerif, “Türkiye’de Din ve Laiklik”, çev. Fahri Unan, Türkiye’de Din ve Siyaset, 4. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 1995.
• NİŞANYAN, Sevan, “Kemalist Düşüncede ‘Türk Milleti’ Kavramı”, Türkiye Günlüğü, Sayı 33, Mart-Nisan 1995.
• OBA, Ali Engin, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 1995.
• ORAN, Baskın, Atatürk Milliyetçiliği, Resmi İdeoloji Dışı Bir İnceleme, 2. Basım, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1990.
• ORAN, Baskın, “‘Türk’ Teriminin Öyküsü, 21. Yüzyılda Milliyetçilik (Der. Elçin Aktoprak- A. Celil Kaya), İletişim Yayınları, İstanbul, 2016.
• ÖZBUDUN, Ergun, “Millî Mücadele ve Cumhuriyetin Resmî Belgelerinde Yurttaşlık ve Kimlik Sorunu”, Cumhuriyet, Demokrasi ve Kimlik (Yay. Haz. Nuri Bilgin), Bağlam Yayıncılık, İstanbul, 1997.
• ÖZBUDUN, Ergun, 1921 Anayasası, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1992.
• ÖZDOĞAN, Günay Göksu, “Türk Ulusçuluğu ve Türkî Cumhuriyetler: Kuramsal ve Tarihsel Bir Yaklaşım”, Toplum ve Bilim, sayı 62, Yaz-Güz 1993.
• ÖZKIRIMLI, Umut, Milliyetçilik Kuramlar “Eleştirel Bir Bakış”, DoğuBatı Yayınları, Ankara, 2008.
• ROGER, Antonie, Milliyetçilik Kuramları, çev. Aziz Ufuk Kılıç, Versus Kitap, İstanbul, 2008.
• SAFA, Peyami, Türk İnkılâbına Bakışlar, 3. Basım, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1995.
• SARINAY, Yusuf, Atatürk’ün Millet ve Milliyetçilik Anlayışı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1990.
• SARINAY, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Tarihî Gelişimi ve Türk Ocakları(1912-1931), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1994.
• SEVİNÇ, Murat, Demirkent, Dinçer, Kuruluşun İhmal Edilmiş İstisnası 1921 Anayasası ve Tutanakları, İletişim Yayınları, İstanbul, 2017.
• SEVÜK, İsmail Habib, Yurttan Yazılar, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1987.
• SEZGİN, Ömür, Türk Kurtuluş Savaşı ve Siyasal Rejim Sorunu, 2. Baskı, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2005.
• SMITH, Anthony D., Kuram, İdeoloji, Tarih, çev. Ümit Hüsrev Yolsal, Atıf Yayınları, Ankara, 2013.
• STEINHAUS, Kurt, Atatürk Devrimi Sosyolojisi, çev. M. Akkaş, Sarmal Yayınevi, İstanbul, 1995.
• STIRLING, Paul, “Cumhuriyet Türkiyesinde Toplumsal Değişme ve Toplumsal Denetim”, Mustafa Kemal ve Ulusal Bir Devletin Doğuşu (Ed. Vasıf Erenus), Sarmal Yayınevi, İstanbul, 2010.
• ŞEKER, Nesim, “Türklük ve Osmanlılık Arasında: Birinci Dünya Savaşı Sonrası Türkiye’de ‘Milliyet’ Arayışları ya da ‘Anasır Meselesi’”, İmparatorluktan Cumhuriyete Türkiye’de Etnik Çatışma (Der. Erik Jan Zürcher), İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.
• ŞENEL, Alaeddin, “Milliyetçilik Nereden Nereye? Tarihsel Bir Bakış/Açık Oturum”, Marksizm ve Gelecek, Sayı 5, 1992.
• ORAN, Baskın, “Kemalizm, İslamcılık, Küreselleşme (Türkiye’de ‘Yüce Sadakat Odağı’ Kavramı Üzerine Düşünceler)”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 54, No: 2, Nisan- Haziran, 1999.
• TANÖR, Bülent, Kurtuluş Kuruluş, Cumhuriyet Kitapları, 9. Baskı, İstanbul, 2009.
• TANÖR, Bülent, Türkiye’de Kongre İktidarları(1918-1920), 3. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2009.
• TANÖR, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, 3. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1996.
• TANRIÖVER, Hamdullah Subhî, Dağ Yolu I, 2. Baskı, (Haz. Fethi Tevetoğlu), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000.
• TANRIÖVER, Hamdullah Subhî, Dağ Yolu II, 2. Baskı, (Haz. Fethi Tevetoğlu), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000.
• TAŞTAN, Yahya Kemal, “Kanonik Topraklardan Ulusal Vatana: Balkan Savaşları ve Türk Ulusçuluğunun Doğuşu”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XI/2(Kış 2012).
• TEKELİ, İlhan, “Türkiye’de Halkçılık”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 7, İletişim Yayınları, İstanbul, t.y.
• TİMUR, Taner, Türk Devrimi ve Sonrası, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 1993.
• TOPRAK, Zafer, “Cihan Harbi’nin Provası Balkan Harbi”, Toplumsal Tarih, Sayı 104, Ağustos 2002.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, Arba Yayınları, İstanbul, 1996.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük, 2. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2007.
• TUNÇAY, Mete, Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999.
• TUNÇAY, Mete, “İkna(İnandırma) Yerine Tecebbür(Zorlama)”, Eleştirel Tarih Yazıları(Yay. Haz. H. Bahadır Türk- H. Emrah Beriş), Liberte Yayınları, Ankara, 2005.
• TURAN, Seyfettin, Atatürk’te Konular Ansiklopedisi, 2. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1995.
• ULUBELEN, Erol, İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye, 3. Baskı, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2009.
• ÜNLÜ, Barış, “Türklük Sözleşmesi’nin İmzalanışı(1915-1925), Mülkiye Dergisi, 38(3), 2014.
• YILDIZ, Ahmet, “Ne Mutlu Türküm Diyebilene” Türk Ulusal Kimliğinin Etno-Seküler Sınırları(1919-1938), İletişim Yayınları, İstanbul, 2001.
• ZÜRCHER, Erik Jan, Savaş, Devrim ve Uluslaşma Türkiye Tarihinde Geçiş Dönemi(1908-1928), çev. Ergun Aydınoğlu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2005.
• ZÜRCHER, Erik Jan, “Jön Türkler, Müslüman Osmanlılar ve Türk Milliyetçileri: Kimlik Politikaları, 1908- 1938”, Osmanlı Geçmişi ve Bugünün Türkiyesi(Der. Kemal Karpat), çev. Sönmez Taner, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2004.