BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA BOLU SANCAĞINDA HAPİSHANELER (1914-1918)

Yıl 2021, Sayı: 9, 277 - 310, 31.07.2021

Cemal Sezer

Öz

Osmanlı Devleti’nde suçluların kaldığı mekanlar olan zindan ve mahbesten hapishanelere doğru geçiş Tanzimat Döneminde gerçekleşmiştir. Ülkenin her tarafında inşa edilmesi ön görülen hapishaneler, Birinci Dünya Savaşı sırasında Müstakil Bolu Sancağının bütün kazalarında vardır. Vilayet ve sancaklarındaki hapishane oluşumları birbiriyle benzerlik göstermektedir. Erkek hapishaneleri hükümet konağının zemin katında ya da müştemilatı içerisinde bulunurken, kadınlar için haneler kiralanmıştır. Savaş döneminde yaşanan maddi sıkıntılar, Bolu Sancağındaki hapishanelerin ihtiyaçlarını giderme noktasında yerel yöneticilere zorluk çıkarmıştır. Birinci Dünya Savaşı yılları üretimin düştüğü, iş gücü eksikliğinin kendini ciddi şekilde hissettirdiği bir dönemdir. Üretimi arttırmak ve iş gücü açığını kapatmak için hükümlülerden yararlanılmıştır. Bu doğrultuda Bolu Merkez Hapishanesi önemli bir işlevi yerine getirmiştir. Ayrıca cephelerde görevlendirilmek üzere hükümlüler arasından askerliğe elverişli olanlar da belirlenmiştir. Olağanüstü şartlar içerisinde bulunulmasına rağmen hapishanelerin ıslahı için Alman uzmanların görevlendirilmesi, Osmanlı üst yöneticilerinin hapishanelere verdikleri önemi göstermektedir. Hapishanelerin mevcut durumlarının belirlenmesi, yapılacak düzenlemelere yol göstermesi amacıyla hapishane idaresinden “izahat varakası” adı verilen soruların cevaplandırılması istenmiştir. Bolu Sancağından gönderilen bilgilere göre hapishanelerin ciddi derecede eksiklikleri vardı. Eksiklikler belirlenmiş olsa da Osmanlı Devleti’nin savaştan yenik ayrılması, hapishanelerin ıslah çalışmalarını yarım bırakmıştır. Zira hapishanelerin ıslahında görev alan Almanlar, ülkeden ayrılmak zorunda kalmıştır. Ayrıca hapishane idarecileri tarafından tutulan “yoklama cetvelleri” sayesinde hükümlü ve tutuklu sayıları ile suç türlerini belirlemek mümkün olmuştur. Dolayısıyla Birinci Dünya Savaşı yıllarında Bolu Sancağı dahilinde bulunan hapishanelerin mevcut durumu ve faaliyetlerini ele alan bu çalışmanın literatüre katkı sağlayacağı ümit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Birinci Dünya Savaşı, Osmanlı Devleti, Bolu Sancağı, Hapishane, Hükümlü.

PRISONS IN BOLU SANJAK DURING THE FIRST WORLD WAR (1914-1918)

Öz

The criminals in the Ottoman Empire had been kept in dungeons until the Tanzimat Era; after this period the convicts started to be kept in prisons. New prisons that were planned to be established all over the country had already existed in all of the districts of Private Bolu Sanjak during the First World War. The formations of prisons in provinces and sanjaks had some similarities. Male prisons were either at the basement of the government office or in additional buildings while houses were rent for keeping female inmates. Financial difficulties throughout the war caused problems for local administrators in terms of meeting the needs of prisons in Bolu Sanjak. Production had dramatically decreased and the lack of manpower caused serious problems during the First World War. Prisoners were benefited for supporting the production process and filling the deficiency of manpower. Bolu central prison carried out a significant function in this process. Moreover, prisoners were evaluated and chosen for military service. German experts were employed for the improvement of prisons although the conditions of the era were extraordinarily harsh. This indicates that the administrators in the Ottoman Empire gave great importance to prisons. Prison management was required to answer some questions named “instruction documents” to determine the situation of prisons at that time and to plan what to do. According to the information sent from Bolu Sanjak, there were some serious deficiencies of the prisons. Although these necessities were determined, Ottoman Empire was defeated and the improvement of prisons couldn’t be completed as the German experts responsible for this duty had to leave the country. Thanks to “the attendance forms” prepared by the prison administrators, it is today possible to determine the number of convicts and the types of crimes. It is thus believed that this study which analyzes the situation and activities of prisons in Bolu Sanjak during the First World War will contribute to the literature.

Anahtar Kelimeler

First World War, Ottoman Empire, Bolu Sanjak, Prison, Convicts.

Kaynakça

• I. Arşiv Belgeleri Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Dahiliye Nezareti Mebani-i Emiriye ve Hapishaneler Müdüriyeti (DH. MB. HPS.)
• Dahiliye Nezareti Mebani-i Emiriye ve Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik Evrakı (DH. MB. HPS. M.) Maliye Nezareti Emlak-i Emiriye Müdüriyeti (ML. EEM.)
• II. Kitap, Makale ve Tezler ARSLAN, Recep, “20. Yüzyılın Başlarında Devrek Hapishanesi”, Turkish Studies Historical Analysis, Vol: 14/4, 2019, ss. 735-748.
• ---------------, “20. Yüzyılın Başlarında Osmanlı Hapishaneleri: Bartın Hapishanesi Örneği”, Belgi Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 19, Pamukkale Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayını, Denizli, Kış 2020, ss. 2116-2140.
• ATAR, Zafer, “20. Yüzyıl Başlarında İstanbul Hapishane-i Umumi’de Mahkûmların Üretim Faaliyetleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 34, Isparta, Nisan 2015, ss. 19-34.
• ----------------, “20. Yüzyıl Başlarında Turgutlu Hapishanesinin Genel Durumu”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 1, Manisa, Mart 2011, ss. 87-101.
• BİLİRLİ, Tahir, “20 Yüzyılın Başlarında Osmanlı Hapishaneleri: Yozgat Örneği”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi (SBAD), Cilt: 13, Sayı: 2, Tokat, Kış 2018, ss. 71-96.
• DAŞÇIOĞLU, Kemal, “XX. Yüzyıl Başlarında Dinar (Geyikler) Hapishanesi”, Belgi Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 13, Pamukkale Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayını, Denizli, Kış 2017, ss. 316-330.
• DEMİRKOL, Kurtuluş, II. Meşrutiyet Döneminde Edirne Vilayeti Hapishaneleri, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Sakarya, 2012.
• DEMİRYÜREK, Halim, “Hüdavendigar Vilayetinde Hapishaneler ve Mahpuslar (1914-1917)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 42, Şubat 2016, ss. 552-562.
• ---------------, Osmanlı Hapishaneleri (1913-1914), Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul, 2019.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Haz. Aydın Sami Güneyçal, 15. Baskı, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, 1998. GÖNEN, Yasemin Saner, “Osmanlı İmparatorluğunda Hapishaneleri İyileştirme Girişimi, 1917 Yılı”, Hapishane Kitabı, Ed. Emine Gürsoy-Naskali Hilal Oytun Altun, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2005, ss. 173-183.
• KARACA, Ali, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devletinde Fahişe Hatunlara Uygulanan Cezalar: Hapis ve Sürgün”, Hapishane Kitabı, Ed. Emine Gürsoy-Naskali Hilal Oytun Altun, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2005, ss. 152-162.
• KONRAPA, M. Zekâi, Bolu Tarihi, Bolu Vilayet Matbaası, Bolu, 1964.
• ORAT, Jülide A.-Fadimana Çelik, “Diyarbakır Vilayeti Hapishaneleri”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 7, Kars, Bahar 2011, ss. 73-95.
• ÖZÇELİK, Mücahit, “Mütareke Dönemi’nde Osmanlı Hapishanelerinin Durumu”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 14, Ankara, Güz 2011, ss. 16-39.
• ÖZKUL, Ali Efdal, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs’ta Kalebentler ve Cezirebentler”, Hapishane Kitabı, Ed. Emine Gürsoy-Naskali Hilal Oytun Altun, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2005, ss. 130-139.
• ÖZTEKTEN, Özkan, “Türkçede ‘Mahpus’ ve ‘Hapishane’”, Hapishane Kitabı, Ed. Emine Gürsoy-Naskali Hilal Oytun Altun, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2005, ss. 607-620.
• PAKALIN, Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt: II, Milli Eğitim Bakanları Yayınları, İstanbul, 1993.
• SUNAY, Serap, “Son Dönem Osmanlı Taşra Hapishanelerine Bir Örnek: Bolvadin Hapishanesi”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 20, Sayı: 1, Afyonkarahisar, Haziran 2018, ss. 43-66.
• ŞEN, Ömer, Osmanlı’da Mahkûm Olmak, Avrupalılaşma Sürecinde Hapishaneler, Kapı Yayınları, İstanbul 2007.
• TEKİN, Saadet, “Osmanlı’da Kadın ve Kadın Hapishaneleri”, Tarih Araştırmaları Dergisi (TAD), Cilt: 29, Sayı: 47, Ankara, 2010, ss. 83-102.
• TEKİN, Saadet-Sevilay Özkes, “Cumhuriyet Öncesi Türkiye’de Hapishane Sorunu”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi (ÇTTAD), Cilt: 7, Sayı: 16, İzmir, Bahar-Güz 2008, ss. 187-201.
• TEMEL, Mehmet, “XX. Yüzyılın Başlarında Menteşe Sancağı Hapishaneleri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 26, Konya, Güz 2009, ss. 109-135. TÜRKKAN, Hakan, “XX. Yüzyıl Başlarında Gerede Hapishanesi”, Belgi Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 20, Pamukkale Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayını, Denizli, Yaz 2020, ss. 2823-2840.
• YILDIZ, Gültekin, Mapusâne Osmanlı Hapishanelerinin Kuruluş Serüveni (1839-1908), Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2012.
• YILDIZ, Özgür, “Osmanlı Hapishaneleri Üzerine Bir Değerlendirme: Karesi Hapishanesi Örneği”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 17, Ankara, 2015, ss. 91-111.
• YILMAZ, İbrahim,” Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Adana Hapishanesi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 21, Sayı: 4, İzmir, 2019, ss. 1411-1431.