"From the Armistice of Mudros to the Days of Occupation (October 30, 1918 - September 9, 1922) Art and Cultural Activities in Izmir"

Yıl 2024, Sayı: 14, 113 - 157, 29.03.2024

Efdal Sevinçli

Öz

The Treaty of Mudros is the decision that led to the occupation and fragmentation of the Ottoman Empire. While İzmir is experiencing the pain of never-ending wars, we are aware that the moral principles of 'Muslim Turks' fell apart, and they lived in a horrible condition. Mehmet Rauf initiates his novel ‘Halas’ (Salvation) (1929), by portraying the excitement stirring in İzmir when ships finally arrived, following a four-year period during which the port of Izmir remained closed to trade due to the Treaty of Mudros.
Parallel to the liberating atmosphere created by the Second Constitutional Era within the country, we know that there was a vibrant theatrical environment in İzmir, consisting chiefly of amateur endeavors, and we do not forget the attempts of the youth, such as “İzmir Heveskârân Heyet-i Temsîliyyesi” to stimulate the art of theater.
However, it can be easily recognized from the decline of the announcements and advertisements in newspapers that Turkish population’s interest in theater, entertainment, and cultural activities waned with the outbreak of the World War I and the period that followed eventually resulted in occupation.
During the days of the Treaty of Mudros, the initial dispute in İzmir’s cultural life was regarding the issue of “women’s going to the theater” between Hukuk-ı Beşer / Hasan Tahsin ile Köylü / Mehmet Refet.
Following the occupation, Ahenk newspaper, whose first issue was published on May 17, 1919, started the day with announcements including “The Declaration to the Public by the Commander of the Greek Occupation Forces” and “Daily Order”, continuing with the news of the people brutally murdered and detained during the occupation.
Until March 1920, throughout a ten-month period, as an illustration of the pains suffered, not even one single theatrical activity in the “Muslim districts” was announced in the newspapers. Only “permitted activities” took place between March 1920 to September 9, 1922.
During this process, we observe a significant increase in film screenings in İzmir parallel to the developments of movie shows&theaters in the world, and a notable tendency towards movie shows.

Anahtar Kelimeler

Izmir, Occupation, Press, Women and Theater, Theater Enthusiasts, Censorship, Cinema, War of Independence

Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan Kurtuluşa (30 Ekim 1918 - 9 Eylül 1922) İzmir’de Sanat, Kültür Etkinlikleri

Öz

Mondros Antlaşması Osmanlı Devleti’nin işgalinin, parçalanışının kararıdır. İzmir, bitmeyen savaşların acılarını yaşarken “Müslüman Türklerin” moral değerlerinin altüst olduğunu, bir çöküntü içinde yaşadıklarını biliyoruz. Mehmet Rauf, Halâs [Kurtuluş] (1929) romanına, dört yıl boyunca ticarete kapalı olan İzmir limanına, Mondros sonrasında gelen gemilerin kentte yarattığı heyecanı anlatarak başlar.
II. Meşrutiyet’in ülkede yarattığı özgürlük ortamına koşut İzmir’de, çoğu amatör olsa çok canlı bir tiyatro yaşamının olduğunu biliyor, İzmirli gençlerin, örneğin “İzmir Heveskârân Heyet-i Temsîliyyesi”nin tiyatro sanatını canlandırmak için çabalarını unutmuyoruz
Ancak I. Dünya Savaşı’yla, işgale giden süreçte Türk nüfusun, tiyatroya, eğlenceye, kültürel etkinliklere ilgilerinin zayıfladığı, gazetelerdeki duyuruların, reklamların azalışından kolayca anlaşılıyor.
Mondros Antlaşması günlerinde, İzmir’in kültürel yaşamında, ilk çatışma, Hukuk-ı Beşer / Hasan Tahsin ile Köylü / Mehmet Refet arasında “kadınların tiyatroya gidişleri konusunda olur.
İşgalden sonra, ilk sayısı, 17 Mayıs 1919 günü çıkan Ahenk gazetesi, ”Yunan Kuvve-yi İşgâliyyesi Kumandanının Ahâlîye Tebligâtıdır” ve “Emr-i Yevmî” bildirimleriyle güne başlarken işgalde ölenlerin, tutuklananların haberleriyle sürer. Mart 1920’ye kadar 10 ay boyunca, yaşanan acıların bir yansıması olarak “müslüman mahallelerde” tek bir tiyatro etkinliğinin duyurusu gazetelerde görülmez. Mart 1920’den 9 Eylül 1922’ye değin de “izin verilen etkinlikler” gerçekleştirilir.
Bu süreçte, sinema salonlarının ve film gösterilerinin dünyadaki gelişimine koşut İzmir’de de film gösterilerinin hızla çoğaldığını, merakla birlikte film gösterilerine dikkat çekici bir yönelimin başladığını görüyoruz.

Anahtar Kelimeler

İzmir, İşgal, Basın, Kadın ve Tiyatro, Tiyatro Heveskârları, Sansür, Sinema, Kurtuluş Savaşı

Kaynakça

• Alpman, H. Kadri, Ahmet Fehim Bey’in Hatıraları, İstanbul, Tercüman 1001 temel Eser, 1977.
• And, Metin, Mehmet Rauf ve Tiyatro-I-II-,Varlık Dergisi, 15 Ocak 1967, 15 Şubat 1967.
• And, Metin, Meşrutiyet Döneminde Türk Tiyatrosu (1908-1923), Ankara, T.İş Bankası Yayını, 1971.
• Arı, Kemal, “Birinci Dünya Savaşında İzmir Limanı ve Bombardımanı”, Bütün Dünya, Ni-san 2017.
• Arıkan, Zeki, “Köylü Gazetesi Ve İşgal”, Atatürk Yolu, 2, 1988.
• Arıkan, Zeki, “Mihail Rodas’ın Anıları”, İzmir Kent Kültürü Dergisi, sayı:6, Mart 2003.
• Arıkan, Zeki, İzmir Basın Tarihi (1868-1938), İzmir, EÜ Edebiyat Fakültesi. Yayını, 2006.
• Arıkan, Zeki, Mütareke ve İşgal Dönemi İzmir Basını (30 Ekim 1918 / 8 Eylül 1922), Ankara, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, 1989.
• Bakacak, Alper, “I. Dünya Savaşı’nda İzmir Bombardımanı (5-9 Mart 1915)", Çağdaş Tür-kiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIX, Özel Sayı: İzmir’in İşgali (2019).
• Duman, Hasan, “Bağçe”, Osmanlı-Türk Süreli Yayınları ve Gazeteleri-I-, Ankara, En-formasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı Yayını, 2000.
• Gündüz, M. Zeki; Bilgin, Muhittin, “Güzel İzmir!”, İzmir'in Dağlarında Çiçekler Açar / İzmir Şiirleri, İzmir, Şenocak Yayınları, 2010.
• Güneş, Günver, “İzmir’de Temaşa Hayatı: 31 Mayıs 1931, Hürriyet (İzmir)”, II. Meşrutiyet Döneminde İzmir’de Tiyatro Yaşamı ve Heveskâran Cemiyeti Reisi Sami Bey’in Hatıraları, İzmir, Afrodisyas Sanat Yayınları, 2012.
• Güneş, Günver, II. Meşrutiyet Döneminde İzmir’de Tiyatro Yaşamı ve Heveskârân Cemiyeti Reisi Sami Bey’in Hatıraları, İzmir, Afrodisyas-sanat Yayınları, 2012.
• Halıcı, Şaduman, Mütareke Döneminin İşbirlikçileri Yüzellilik Gazeteciler, İstanbul, Cumhuriyet Kitapları, 2021
• Huyugüzel, Ö. Faruk,“ II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’in İlânına Kadar İzmir’de Tiyatro”, İzmir’de Edebiyat ve Fikir Hareketleri Üzerine Araştırmalar, İzmir, İBB Kent Kitaplığı, 2004.
• İzrail, Nesim Ovadya, Osmanlı ve Türkiye Tiyatrosunda Şahinyanlar, İstanbul, Bgst Yayınları, 2018.
• Kantarağasızâde Ömer Salâhaddîn, Gaâ Dana, İki Perdelik Millî Türk Piyesi, İstanbul, İkdâm Matbaası, 1927.
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Mehmet Rauf”, Gençlik ve Edebiyat Hatıraları, Ankara Bilgi Yayınevi, 1969.
• Makal, Oğuz, Tarih İçinde İzmir Sinemaları, İzmir, Güzel Sanatlar Eğitim ve Kültür Vakfı, 1999.
• Mehmet Rauf, Halâs (Kurtuluş), İstanbul, T. İş Bankası Yayını, 1998.
• Millas, Akilas, Oğlunuz Er Yorgos Savaşırken Öldü, çev.: Herkül Millas, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2004.
• Nemutlu, Özlem, II. Meşrutiyetten Cumhuriyete İzmir’de Tiyatro, İzmir, İBB Kent Kitaplığı, 2011.
• Onay, Ahmet Talat, Millî Mücadele Yazıları, Haz.: C. Kurnaz-Ş. Kurnaz, İstanbul, MEB Yayını, 1995.
• Öcal, Celal, Kurtuluş Savaşımıza Sanatıyla Katkıda Bulunan İtalyan Ressam Vittorio Pisani, Altın Koza Yayınları, İzmir, 2007.
• Özakman, Turgut, 1881-1938 Atatürk, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Kronolojisi, Bilgi Yayınevi, 2008.
• Özön,M. Nihat; Dürder, Baha, “Yeni Sahne”, Türk Tiyatrosu Ansiklopedisi, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1967.
• Özuyar, Ali, Sessiz Dönem Türk Sinema Antolojisi (1895-1928), İstanbul, Küre Yayın-ları, 2015.
• Özuyar, Ali, Sessiz Dönem Türk Sinema Tarihi (1895-1932), İstanbul, YKB Yayınları, 2017.
• Sevinçli, Efdal, İzmir Basın Tarihi / Gazeteler, İzmir, İBB Kent Kitaplığı, 2019.
• Sevinçli, Efdal, “Hasan Tahsin’i Tanıyor muyuz?”, Toplumsal Tarih Dergisi, Sayı:348, Aralık 2022.
• Sevinçli, Efdal, “Hukuk-ı Beşer’in 104 Yıldır Kayıp Sayısı”, 9 Eylül Gazetesi, 18 Haziran 2022.
• Sevinçli, Efdal, “İşgal Günlerinde İzmir Basını (15 Mayıs 1919-9 Eylül 1922)”, Yenigün, 9 Eylül 2022.
• Sevinçli, Efdal, “İzmir’de Tiyatro - Hasan Tahsin ve Tiyatro”, Üç İzmir, İstanbul, YKY, 1992.
• Sevinçli, Efdal, “İzmir’in Seçkin Bir Aydını – Ömer Selâhattin Kantar”, Dokuz Eylül Gaze-tesi, 20 Temmuz 2022.
• Sevinçli, Efdal, “Meşrutiyet Coşkusunda İzmir’de Tiyatro Baskını”, Kent ve Bellek Dergisi, Sayı:6, Mart 2021.
• Sevinçli, Efdal, “Sinemanın Tarihinde İzmir”, Kent ve Bellek Dergisi, Sayı:11, Ağustos-Eylül 2021.
• Sevinçli, Efdal, İzmir Basın Tarihi / Gazeteler, Dergiler, İzmir, İBB Yayını, 2019.
• Sevinçli, Efdal, İzmir’de Tiyatro, İzmir, Ege Yayıncılık, 1994.
• Sevinçli, Efdal, Leblebici Horhor Ağa Operetinin 140 Yıllık Serüveni, İstanbul, Opus Kitap, 2016.
• Sevinçli, Efdal, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Sinemadan Tiyatro’ya Muhsin Ertuğrul, İstanbul, Broy Yayınları, 1987. Sevinçli, Efdal, Namık Kemal ve Tiyatro, İzmir, DEÜ Güzel Sanatlar Fakültesi Yayını, 1991. Törenek, Mehmet, “Tiyatro Eserleri”, Hikâye ve Romanlarıyla Mehmet Rauf, İstanbul, Kitabevi Yayını, 1999. Umar, Bilge, İzmir’de Yunanlıların Son Günleri, İzmir, IBB Kent Kitaplığı, 2011. Ürük, Yaşar, ”Osmanlı Döneminden Günümüze İzmir’de Müzik”, İzmir Kent Ansiklopedi-si, Kültür Sanat- 3, İzmir, İBB Kültür Yayını, 2017.