Kemalist Turkey in 1926 Through the Eyes of French Journalist Edouard Helsey

Yıl 2024, Sayı: 15, 3 - 47, 31.07.2024

Fatih Selçuk

Öz

The modernization process of Atatürk-era Turkey has been a remarkable one for Westerners, who for centuries have viewed the East with a settled set of judgments and curiosity. In the early years of the Republic, a wide range of publications on the new regime and its practices emerged in the West. Many journalists published reviews on Turkey during these years. One of them was Edouard Helsey, who came to Turkey in 1926 on behalf of Le Journal, one of the leading newspapers in France, and prepared a series of articles. This series of articles, published in Le Journal on October 16-20, 1926, examined Turkey in 1926 in terms of development, modernization and the nature of the regime. Helsey’s article, which generally criticized the authoritarian policies implemented during the reforms and conveyed the "uncertainty" about the future of the regime that was prevalent at the time, was met with an intense reaction in Turkey and also mobilized the Turkish government. Through Helsey’s writings, this article evaluates how the one-party era was viewed by an outsider in 1926, comparing these views with those of other observers. The essence of the article is based on Helsey’s views, which are also tested with other data, in order to provide a new perspective on these early years of the one-party era. The article concludes that in 1926, the regime in Turkey was seen as extremely uncertain even one year ahead to an outsider’s eye, and that this discourse disturbed Ankara in the same way.

Anahtar Kelimeler

Single party period, Turkish modernisation, Atatürk period, French press, Turkish-French relations

Fransız Gazeteci Edouard Helsey'in Gözüyle 1926 Yılında Kemalist Türkiye

Öz

Atatürk dönemi Türkiye’sinin modernleşme süreci, yüzyıllardır Doğu’ya karşı yerleşik bir yargılar bütünü ve merak ile bakan Batılılar için son derece dikkat çekici bir süreç olmuştur. Cumhuriyet’in ilk yıllarında da Batı’da bu yeni rejime ve onun uygulamalarına dair geniş bir yayın yelpazesi oluşmuştur. Çok sayıda gazeteci bu yıllarda Türkiye üzerine inceleme yazıları yayımlamıştır. Bunlardan birisi 1926 yılında Fransa’nın önde gelen gazetelerinden olan Le Journal adına Türkiye’ye gelerek bir yazı dizisi hazırlayan Edouard Helsey’dir. 16-20 Ekim 1926 tarihli Le Journal gazetesinde yayımlanan bu yazı dizisi, 1926 Türkiye’sini kalkınma, modernleşme ve rejimin niteliği üzerinden ele almıştır. Genellikle reformlar sürecinde uygulanan otoriter politikaları eleştiren ve rejimin geleceği üzerine o tarihte yaygın olan belirsizlik düşüncesini taşıyan Helsey’in yazısı Türkiye’de yoğun bir tepki ile karşılaşmış ve ayrıca Türk hükümetini de harekete geçirmiştir. Bu makale, Helsey’in yazıları üzerinden, tek parti döneminin 1926 yılında dışarıdan bir göz tarafından nasıl görüldüğünü, bu görüşleri diğer gözlemciler ile de kıyaslayarak değerlendirmektedir. Makalenin esası, Helsey’in başka verilerle de sınanan bu görüşleri üzerinden tek parti döneminin bu ilk zamanlarına ait bilgileri yeni bir bakış açısı üzerinden ele almak üzerine kuruludur. Makalenin vardığı sonuç, 1926 yılında Türkiye’deki rejimin bir yıl sonrasının dahi dışarıdan bakan bir göz için son derece belirsiz görüldüğü ve bu söylemin Ankara’yı da aynı şekilde rahatsız ettiği şeklindedir.

Anahtar Kelimeler

Tek parti dönemi, Türk modernleşmesi, Atatürk dönemi, Fransız basını, Türk-Fransız ilişkileri

Kaynakça

• Helsey, Edouard, “Angora N’est Pas Encore La Turquie”, Le Journal, 20 Ekim 1926, s. 1.
• Helsey, Edouard, “La Turquie Kémaliste: Précautions Oratoires”, Le Journal, 16 Ekim 1926, s. 1.
• Helsey, Edourad, “Le Journal En Romanie”, Le Journal, 21 Ekim 1926, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Angora”, Le Journal, 19 Ekim 1926, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Le Chapitre des Chapeaux”, Le Journal, 17 Ekim 1926, s. 1.
• Helsey, Edouard, “L’Ivresse de La Victoire”, Le Journal, 18 Ekim 1926, s. 1.
• TDA, Fon No: 525, Kutu No: 37919, Gömlek No: 153036, Sıra No: 3.
• TDA, Fon No: 525, Kutu No: 37919, Gömlek No: 153036, Sıra No: 4.
• TDA, Fon No: 525, Kutu No: 37919, Gömlek No: 153036, Sıra No: 5.
• TDA, Fon No: 525, Kutu No: 37919, Gömlek No: 153036, Sıra No: 6.
• TDA, Fon No: 525, Kutu No: 38014, Gömlek No: 154472, Sıra No: 3.
• TDA, Fon No: 537, Kutu No: 7946, Gömlek No: 48706, Sıra No: 1.
• Board of Trade and Foreign Office: Advisory Committee to the Department of Overseas Trade (Development and Intelligence) BT: 90-21-2-1: “The Visit of the Commercial Secre-tary at Constantinople to Angora in November 1924.”
• Further Correspondence Respecting Turkey, Part XII, July to December 1926, Doc. No. 1. “From Sir. Lindsay to Sir Austen Chamberlain, Constantinople 28 June 1926.”
• Further Correspondence Respecting Turkey, Part XII, July to December 1926, Doc. No. 41. “Report on a Visit to Southern Anatolia, Rhodes and Smyrna, Constantinople-December 1926.”
• Further Correspondence Respecting Turkey, Part XII, July to December 1926, Doc. No. 40. “From Mr. Hoare to Sir Austen Chamberlain, Constantinople 15 Kasım 1926.”
• İngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938), Cilt:6 , haz. Bilâl N. Şimşir, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2005.
• İngiliz Yıllık Raporlarında Türkiye (1925-1926), haz. Sir. R. Lindsay, der. Ali Satan, çev. Nil-gün Elgin, 1. Baskı, Tarihçi Kitabevi, İstanbul, 2013.
• Bulletin Périodique De La Presse Turque, No. 48., haz. Ministère des Affaires Étrangères, du 20 Octobre au 21 Décembre 1926.
• C.H.P. 25 Yıl, Ulus Basımevi, Ankara, 1948.
• Cümhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi, Türkiye Büyük Millet Meclisi Matbaası, Ankara, 1927.
• La Turquie Kemaliste, No. 1, Direction Générale de La Presse au Ministère de l’Interieur, Juin 1934.
• Tarih IV: Türkiye Cümhuriyeti, Maarif Vekâleti, Ankara 1931.
• Yabancı Gözüyle Cumhuriyet Türkiyesi, 1. Baskı, Dahiliye Vekâleti Matbuat Umum Müdür-lüğü, Ankara, 1938.
• [Atay], Falih Rıfkı, “Asıl Düşman”, Hakimiyet-i Milliye, 25 Teşrinievel [Ekim] 1926, s. 1.
• C.C., “Le Souffrage Universel Et Les Troglodytes En Turquie”, Le Figaro, 24 Eylül, 1930, s. 4.
• Gentizon, Paul, “Le Difficultés de La Paix d’Orient”, Le Temps, 1 Kasım 1922, s. 2.
• Helsey, Edouard, “Athènes S’Attend À Tous Les Désastres”, Le Journal, 9 Ekim 1922, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Chez Nos Amis de Tchéco-Slovaquie”, Le Journal, 13 Mart 1921, ss. 1-2.
• Helsey, Edouard, “Comment La Tchécoslovaquie Sauva Sa Monnaie”, Le Journal, 19 Temmuz 1926, ss. 1-2.
• Helsey, Edouard, “Enquête Dans Les Pays Libérés”, Le Journal, 2 Ocak 1919, s. 1.
• Helsey, Edouard, “L’Allemagne Convalescente”, Le Journal, 16 Nisan 1921, s. 1.
• Helsey, Edouard, “L’Enquête du ‘Journal’ En Pologne”, Le Journal, 8 Ağustos 1926, s. 1.
• Helsey, Edouard, “La Conférence de Lausanne Est Ouverte”, Le Journal, 21 Kasım 1922, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Le ‘Journal’ Avec L’Armée d’Orient”, Le Journal, 23 Kasım 1915, s. 4.
• Helsey, Edouard, “Le ‘Journal’ Dans Les Balkans”, Le Journal, 2 Eylül 1926, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Le ‘Journal’ En Autriche”, Le Journal, 17 Ağustos 1926, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Le ‘Journal’ En Hongrie”, Le Journal, 29 Ağustos 1926, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Le Retour de M. Clémenceau”, Le Journal, 21 Nisan 1920, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Les Grandes Enquêtes du ‘Journal’ ”, Le Journal, 6 Ağustos 1926, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Les Grands Enquêtes du ‘Journal’”, Le Journal, 28 Mart 1920, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Un Effort Sérieux S’Impose Dans La Ruhr”, Le Journal, 9 Şubat 1923, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Une Grande Enquête du ‘Journal’”, Le Journal, 1 Eylül 1926, s. 1.
• Nadi, Yunus, “Beynelmilel [Uluslararası] Bir Şâki [Haydut]”, Cumhuriyet, 26 Ekim 1926, s. 1.
• Sauvage, Marcel, “La Turquie Dévoilée”, L’Intransigeant, 11 Ağustos 1935, ss. 1-2.
• Sauvage, Marcel, “La Turquie Dévoilée”, L’Intransigeant, 30 Temmuz 1935, ss. 1-2.
• Helsey, Edouard, “Tragédie et Comédie”, Gil Blas, 23 Temmuz 1906, s. 3.
• Helsey, Edouard, “Une Enquête À Berlin”, Le Journal, 1 Eylül 1919, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Au Caire”, Le Journal, 21 Şubat 1920, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Avant Le Conclave”, Le Journal, 31 Ocak 1922, s. 1.
• Gentizon, Paul, “La Turquie et La Paix,” Le Temps, 21 Ekim 1922, s. 2.
• Helsey, Edouard, “Le ‘Journal’ À Sofia”, Le Journal, 4 Eylül 1926, s. 1.
• Sâdık, Necmeddin, “Hezeyan!”, Akşam, 26 Ekim 1926, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Le ‘Journal’ En Turquie”, Le Journal, 5 Kasım 1922, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Une Journée Historique”, Le Journal, 2 Aralık 1925, s. 1.
• Helsey, Edouard, “En Suivant Les Armées”, Le Journal, 21 Kasım 1914, s. 1.
• [Yalman], Ahmet Emin, “Müncîlikten Sonra Bânilik”, Vakit, 16 Ocak 1923, s. 1.
• Helsey, Edouard, “Le Salon de La Nationale”, Le Journal, 15 Nisan 1910, s. 6.
• Helsey, Edouard, “Le ‘Journal’ En Bulgarie”, Le Journal, 5 Eylül 1926, s. 1.
• Villechaud, Claude, “Le Progrès À Angora”, L’Homme Libre, 20 Ekim 1926, s. 2.
• Alpkaya, Faruk, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu (1923-1924), 1. Baskı, İletişim Yayınla-rı, Ankara, 1998.
• Armstrong, C., Bozkurt, çev. Gül Çağalı Güven, 1. Baskı, Nokta Kitap, İstanbul, 2005.
• Atay, Falih Rıfkı, Ankara Pozitif Yayınları, İstanbul, 2018.
• Atay, Falih Rıfkı, Çankaya, İstanbul, 1980.
• Atay, Falih Rıfkı, Eski Saat, Pozitif Yayınları, İstanbul, 2021.
• Aybars, Ergün, İstiklal Mahkemeleri, Doğan Kitap, İstanbul, 2018.
• Azak, Umut, Türkiye’de Laiklik ve İslâm, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2019.
• Bali, Rıfat N., Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945), 10. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2020.
• Duhammel, Georges, Yeni Türkiye: Bir Batı Devleti, çev. Can Yücel, Cumhuriyet Gazetesi, İstanbul, 1988.
• Gentizon, Paul, Mustafa Kemal ve Uynana Doğu, çev. Fethi Ülkü, 4. Baskı, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2001.
• Giritlioğlu, Fahir, Türk Siyasi Tarihinde CHP’nin Mevkii, Cilt:1, 1. Baskı, Ayyıldız Matbaa-sı, Ankara, 1965.
• İnönü, İsmet, İsmet İnönü’nün Hatıraları (Lozan Antlaşması I), Cumhuriyet Gazetesi, 1998.
• Jevakoff, Alexandre, Kemal Atatürk: Batı’nın Yolu, çev. Zeki Çelkikol, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1998.
• Kabasakal, Mehmet, Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi (1908-1960), 1. Baskı, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1991.
• Kaplan, Mehmet, Enginün, İnci, Kerman, Zeynep, Birinci, Necat ve Uçman, Abdullah, Atatürk Devri Fikir Hayatı, Cilt:2, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1981.
• Keyder, Çağlar, Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929), 2. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1993.
• Kocahanoğlu, Osman Selim, Atatürk’e Kurulan Pusu: İzmir Suikastinin İçyüzü, Cilt:1, 5. Baskı, Temel Yayınları, İstanbul, 2020.
• Koçak, Cemil, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006.
• Koçak, Cemil, CHP ve Taşra (1930-1950), Cilt:1, 1. Baskı, Alfa Yayınları, İstanbul, 2019.
• Koçak, Cemil, Geçmiş Ayrıntıda Saklıdır, 2. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul, 2012.
• Koçak, Cemil, Tek-Parti Döneminde Muhalif Sesler, 3. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2015.
• Koçak, Cemil, Türkiye’de İki Partili Sistemin Kuruluş Yılları (1945-1950): İkinci Parti, Cilt:1, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2010.
• Kürkçüoğlu, Ömer, Türk-İngiliz İlişkileri (1919-1926), 1. Baskı, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1978.
• Linke, Lio, Allah Dethroned: A Journey Through Modern Turkey, 1. Baskı, Constable and Company Ltd., London, 1937.
• Macar Basınında Mustafa Kemal Atatürk, çev. ve der. Fethi Vecdet Erkun, 1. Baskı, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2003.
• Mumcu, Uğur, Gazi Paşa’ya Suikast, 26. Baskı, Uğur Mumcu Araştırmacı Gazetecilik Vakfı, Ankara, 2017.
• Neyzi, Nezih H., Osmanlılıktan Cumhuriyet’e Kızıltoprak Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2009.
• Okyar, Osman ve Seyithanoğlu, Mehmet, Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, 7. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017.
• Öz, Esat, Türkiye’de Tek-Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım: 1923-1945, 1. Baskı, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1992. Özdemirci, İlbey C. N., Fötr Şapkalı Şıh: Cumhuriyet Sekülerleşmesi ve Taşra, 1.Baskı, İleti-şim Yayınları, İstanbul, 2022.
• Parla, Taha,Türkiye'de Siyasal Kültürün Resmî Kaynakları: Kemalist Tek-Parti İdeolojisi ve CHP'nin Altı Ok’u, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 1992.
• Parlak, Deniz, Laikleşme Sürecinde Camiler: Genç Osmanlı’dan Erken Cumhuriyet’e, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2020.
• Plaggenborg, Stefan, Tarihe Emretmek: Kemalist Türkiye, Faşist İtalya ve Sosyalist Rusya, çev. Hulki Demirel, 3. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2019.
• Popper, Karl R., Tarihselciliğin Sefaleti, çev. Sabri Orman, 2. Baskı, İnsan Yayınları, İstan-bul 1998. Reinkowski, Maurus, Türkiye Tarihi: Atatürk’ten Bugüne, çev. Hamide Koyukan, 1. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2024.
• S. Eriş Ülger, Alman Basınında Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti (1910-1944), TBMM Vakfı Yayınları, Ankara, 1995.
• Selçuk, Fatih, Dengeler Değişirken: Milli Mücadele’de Türk-Fransız İlişkileri, 1. Baskı, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2022.
• Selçuk, Fatih, Fransız Basınında Atatürk ve Türkiye’nin Modernleşmesi (1922-1938), 1. Baskı, Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir, 2020.
• Sherill, Charles H., Bir Amerikan Büyükelçisinin Gözünden Gazi Mustafa Kemal, çev. Belir-tilmemiş, 2. Baskı, Karakarga Yayınları, İstanbul, 2018.
• Sperco, Willy, Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938), çev. Zeki Çelikol, Bilgi Yayınları, İs-tanbul, 2001.
• Şimşir, Bilâl N., Ankara…Ankara…: Bir Başkentin Doğuşu, 2. Baskı, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2006.
• Tekiner, Aylin, Atatürk Heykelleri (Kült, Estetik, Siyaset), 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstan-bul, 2010.
• Toynbee, Arnold, Türkiye: Bir Devletin Yeniden Doğuşu, çev. Kasım Yargıcı, 1. Baskı, Mil-liyet Yayınları, y.y.b., 1971.
• Tunçay, Mete, Türkiye’de Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), Yurt Yayınları, An-kara, 1981.
• Ulusu, Nuri, Atatürk’ün Yanı Başında, haz. Mustafa Kemal Ulusu, 4. Baskı, İstek Yayınları, İstanbul, 2019.
• Uyar, Hakkı, Tek Parti Döneminde Cumhuriyet Halk Partisi, 2. Baskı, Boyut Kitapları, İstan-bul, 1999.
• Yılmaz, Mustafa, İngiliz Basını ve Atatürk’ün Türkiye’si, 1. Baskı, Phoneix Yayınları, Ankara 2002.
• Zara, Philippe de, Mustapha Kémal: Dictateur, 1. Baskı, Fernand Sorlot, Paris, 1936.
• Zürcher, Erik Jan, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Siyasal Muhalefet: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925), çev. Gül Çağalı Güven, 4. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013.
• Zürcher, Erik Jan, Millî Mücadelede İttihatçılık, çev. Nüzhet Salihoğlu, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2003.
• Ada, Onur, “İki Aziz Hasta: Yeni Başkentin Siyasi Salgınları”, 100 Kesitle Cumhuriyet Türkiye’sinin 100 Yılı, der. Alp Yenen ve Erik Jan Zürcher, 1. Baskı, İletişim Yayın-ları, İstanbul, 2024, ss. 57-62.
• Adak, Sevgi, “Modenleşen Kıyafet, Modernleşen Ulus: Kemalist Kıyafet Reformlarının Yansımaları”, 100 Kesitle Cumhuriyet Türkiye’sinin 100 Yılı, der. Alp Yenen ve Erik Jan Zürcher, 1. Baskı, İletişim Yayınları, 2024, ss. 117-120.
• Aytürk, İlker, “Erken Cumhuriyet’te Modernleşme, Laiklik ve Milliyetçilik: Mete Tun-çay’ın Tek Parti’sinin Kırk Yıl Gecikmiş Bir Eleştirisi”, Post-Post Kemalizm: Türkiye Çalışmalarında Yeni Arayışlar, Derleyenler: İlker Aytürk ve Berk Esen, İletişim Yayın-ları, İstanbul, 2022, ss. 193-239.
• Aytürk, İlker, “Post-Post Kemalizm: Yeni Bir Paradigmayı Beklerken”, Post-Post Kema-lizm: Türkiye Çalışmalarında Yeni Arayışlar, Derleyenler: İlker Aytürk ve Berk Esen, İletişim Yayınları, İstanbul, 2022, ss. 23-48.
• Azak, Umut, “Tek Parti Döneminde Dinin Denetlenişinin Sınırları: Türkçe Ezan İn-kılâbı”, Tek Parti Dönemini Yeniden Düşünmek Devlet, Toplum ve Siyaset, der. Sevgi Adak ve Alexandros Lamprou, 1. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2022, ss. 129-154.
• Bige, Yavuz, “Fransız Gözüyle Atatürk Devrimi Üzerine Genel Değerlendirmeler”, Belleten, LX, Sayı 228, Ağustos 1996, ss. 443-464.
• Demirel, Meral, “Oybirlikli Demokrasi Açısından 1920-1945 arasında TBMM’deki Oy-lamalar”, Mete Tunçay’a Armağan, der. Mehmet Ö. Alkan, 1. Baskı, İletişim Yayın-ları, İstanbul, 2007, ss. 725-750.
• Karakaş, Nuri ve Selçuk, Fatih, “Fransız Basınında Şeyh Said İsyanı”, Tarih ve Gelecek Dergisi, XII, Sayı 4, 2021, ss. 880-908.
• Kedourie, Elie, “Young Turks, Freemasons and Jews”, Middle Eastern Studies, Vol. 7, No. 1 (Jan., 1971), ss. 89-104.
• Koçak, Cemil, “Tek Parti Yönetimi, Kemalizm ve Şeflik Sistemi: Ebedî Şeflik/Millî Şef”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce: Kemalizm, Cilt:2, ed. Tanıl Bora ve Murat Gülte-kingil, 6. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, ss. 119-137.
• Özgiray, Ahmet, “Türk-Fransız İlişkileri (1924-1930)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XII, Sayı 1, 1992, ss. 65-80.
• Salep, Mustafa, “İtalya’nın Yayılmacı Dış Politikasının İki Savaş Arası Dönemde Türk-İtalyan İlişkilerine Etkisi”, Tarih ve Gelecek Dergisi, Cilt:8, Sayı:1, Mart 2022, ss. 114-147.
• Tezcan, Durmuş, “Bozkurt-Lotus Davasının Uluslararası Hukuktaki Yeri ve Önemi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, II, Sayı 4-5, 1995, ss. 267-274.
• Umut, Hüseyin, “Atatürk Devri Türk-Fransız İlişkileri”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 62, 2018, ss. 539-548.
• Weiskel, Timothy C., “Mission Civilisatrice”, The Wilson Quarterly (1976-), Vol. 12, No. 4, Autumn 1988, ss. 96-113.