Bir Bölgenin Dinî-Kültürel Değişimi: Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Toplum, Devlet ve Tarîkatlar

Yıl 2018, Cilt: 21 Sayı: 41, 1 - 31, 29.12.2020

İbrahim Baz

Öz

Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi, kadim medeniyetlerin kavşak noktasında yer alan ve bu nedenle farklı dil ve inancın bir arada yaşadığı çok kültürlü bir mozaiktir. Osmanlı Devleti, farklılıkları bir arada yaşatmayı ve uzlaşıyı devletin bekası açısından önemli bir ilke haline getirerek uzun yıllar bu bölgeyi yönetmiştir. Bölgedeki beylikler, aşiretler ve tarikatlar mahalli boyutta idarî ve dinî otorite olarak toplumun kültür, inanç ve değerleriyle yaşamasında önemli roller üstlenmişlerdir. Bu nedenle Osmanlı Devleti, özellikle 19. Yüzyılın ilk çeyreğinden sonra bölgede yayılan Nakşibendî-Hâlidî şeyhleri ile karşılıklı yakın bir iletişim içerisinde olmuştur. Bölgedeki beyliklerin 1845 yılından itibaren kaldırılmasıyla tarikatların ve şeyhlerin fonksiyonu daha da artmıştır. Özellikle 1860’lı yıllardan itibaren otoritesini artıran Hâlidî şeyhler nedeniyle, sosyal hayatta sivil bir yönetim tarzı olarak Halidîlik Dönemi diye isimlendirilen bir süreçten bahsedilebilir. Cumhuriyetin ilanı ile birlikte medrese ve tekkelerin kapatılması gibi dini konularda gerçekleşen köklü değişiklikler, öncelikle bölgenin sosyolojisini ve köklü iç dinamiklerinde etkili olmuştur. Bu değişiklikler, devlet-din ilişkisi boyutunda başlamasına rağmen, bölgedeki algısı zaman içerisinde etnik boyuta evrilmek suretiyle günümüzde yaşanan bazı sorunların temelini teşkil eden tetikleyici bir fonksiyon icra etmiştir. Bu makalede, bölgedeki dergâh ve medreselerin özellikle Hâlidîlik döneminden sonraki devlet ve aşiret ile ilişkilerinin serencamı ve bunun sosyal yansımaları incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Güneydoğu, Halidilik, Şeyh Ailesi, Tarikat, Aşiret

التغير الديني والثقافي للمنطقة: المجتمع والدولة والطرق الصوفية في شرق وجنوب شرق الأناضول

Öz

منطقة شرق وجنوب الاناضول إنها فسيفساء متعددة الثقافات تقع على مفترق طرق الحضارات القديمة، ولذالك تعيش لغات ومعتقدات مختلفة معا.
حكمت الدولة العثمانية هذه المنطقة لسنوات عديدة بجعل الخلافات والمصالحة مبدأ مهما لبقاء الدولة. لعبت الإمارات والقبائل والطرق الصوفية في المنطقة ادوارا مهمة في حياة المجتمع بثقافتهم ومعتقاداتهم وقيمهم كسلطات إدارية ودينية محلية. لهاذا السبب، كانت الدولة العثمانية على اتصال متبادل وثيق مع شيوخ النقشبندية الخالدية الذين انتشروا في المنطقة خاصة بعد الربع الأول من القرن التاسع عشر مع إلغاء الإمارات في المنطقة منذ عام 1845، ازدادت وظائف الطرق الصوفية والشيوخ. خاصة بسبب شيوخ الخالدية الذين عززوا سلطتهم منذ ستينيات القرن التاسع عشر، يمكن ذكر عملية تسمى فترة خالدية كأسلوب ادارة مدني في الحيات الاجتماعية.
مع إعلان الجمهورية، أثرت التغييرات الجذرية في القضايا الدينية مثل إغلاق المدارس ومحافل الدراويش في المقام الأول على علم الاجتماع والديناماكيات الداخلية العميقة الجذور في المنطقة. عل الرغم من أن هذه التغييرات بدأت في بعد العلاقة بين الدولة والدين، إلا أن التصور في المنطقة قد تطور إلى بعد عرقي بمرور الوقت، وأدى وظيفة تحفيز تشكل اساسا لبعض المشكلات التي نعيشها اليوم
في هذا المقال، سنحاول مناقشة العلاقات بين محافل الدراويش والمدارس الدينية في المنطقة مع الدولة والقبيلة خاصة بعد العصر الخالدي وانعكاساتها الاجتماعية.

Anahtar Kelimeler

جنوب شرق تركيا, الطريقة الخالدية, عائلة الشيح, الطريقة, القبيلة

Religious-Cultural Change of a Region: Society, State and Sects/Tariqa in Eastern and South-eastern Anatolia

Öz

The Eastern and Southeastern Anatolia Region is a multicultural mosaic located at the crossroads of ancient civilizations and therefore where different languages and beliefs live together. The Ottoman Empire ruled this region for centuries by making the differences living together and reconciliation an important principle for the survival of the state. The principalities, tribes and sects in the region played important roles in the life of the society with their culture, beliefs and values as local administrative and religious authorities. For this reason, the Ottoman Empire was in close mutual communication with the Nakşibendî-Hâlidî sheikhs who spread in the region especially after the first quarter of the 19th century. With the abolition of the principalities in the region since 1845, the functions of sects/tariqas and sheikhs have increased. Especially, because of the Halidî sheikhs who have increased their authority since the 1860s, a process called the Halidî Period can be mentioned as a civil management style in social life. With the proclamation of the Republic, radical changes in religious issues such as the closure of madrasahs and dervish lodges have primarily affected the sociology and deep-rooted internal dynamics of the region. Although these changes started in the dimension of the state-religion relationship, the perception in the region has evolved into an ethnic dimension over time, and have performed a triggering function that forms the basis of some problems experienced today. In this article, the results of relations between dervish lodges and madrasahs in the region with the state and tribes especially after the Hâlidî period and their social reflections will be examined.

Anahtar Kelimeler

Southeast, Halidism, Sheikh Family, Sect/Tariqa, Tribe

Kaynakça

• Adak, Abdurrahman, “Güneydoğu Anadolu'da Seyyidler”, Marife, yıl. 4, sayı. 3, kış 2004, s. 383 - 395Averyanov, Averyanov, P.İ. Osmanlı İran Rus Savaşlarında Kürtler (19. Yüzyıl), Rusçadan çev. İbrahim Kale, İstanbul, Avesta Basın Yayın, 2010.
• Baz, İbrahim, Şeyh Muhammed Hazîn Firsâfî(Hayatı, Eserleri ve Görüşleri), Ankara: İlahiyat Yayınları, 2016.
• Baz, İbrahim, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Irak ve Suriye’ye Göçen Cizreli Âlim ve Sûfîler”, Uluslararası Bilim Düşünce ve Sanatta Cizre Sempozyumu Bildirileri, Şırnak: Şırnak Üniversitesi Yay., 2011.
• Bruinessen, Martin Van, Ağa Şeyh Devlet, trc. Banu Yalkut, İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.
• Bruinessen, Martin Van, Kürdistan Üzerine Yazılar, çev. Nevzat Kıraç, Bülent Peker ve diğerleri, İstanbul 1995.
• Butî, M. Said Ramazan, Babam Molla Ramazan el-Butî, trc.; Abdulhadi Timurtaş, İstanbul: Kent Yayınları, trs.
• Coşan, M. Esad, “Mehmed Zâhid Kotku (rh.a) ve Tasavvuf”, http://www.dervisan.com/yazi/mzkvetasavvuf. htm
• Çakır, Mehmet Saki, Seyyid Taha Hakkârî Nehrî Kolu ve Nehri Dergâhı, İstanbul: Nizamiye Akademi, 2019.
• Çetinsaya, Gökhan, “II. Abdülhamid Döneminde Kuzey Irak’ta Tarikat, Aşiret ve Siyaset” Divan, Bilim ve Sanat Vakfı, 1999/2, Yıl 4.
• Çiçek, M. Halil, Şark Medreselerinin Serancamı, İstanbul: Beyan Yayınları, 2009.
• Deniz, Ahmet, “İngiliz Belgelerinde Şeyh Ubeydullah’ın İran Saldırısı”, Seyyid Tâhâ-i Hakkârî Sempozyumu (24-26 Mayıs 2013), İstanbul 2014
• Derşevî, Muhammed Nûrî eş-Şeyh Reşîd en-Nakşibendî, el-Kutûfu’l-ceniyye fî terâcimi’l-âileti’d-Derşeviyye,y.y., h.1425.
• İbn Haldun, Mukaddime, Haz: Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2004.
• James Henry Breasted, Ancient Times: A History of the Early World, an Introduction to the Study of the Ancient History and the Career of the Early Man, Boston: Taylor and Francis Publications, 2003.
• Jared Diamond, Tüfek, Mikrop ve Çelik, 13. Baskı, Ankara: Tübitak Yayınları, Eylül 2004.
• Jwaideh, Wadie, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi: Kökenleri ve Gelişimi, Çev. İsmail Çekem-Alper Duman, İstanbul: İletişim Yayınları, 2012, s. 117 vd.
• Kardaş, Abdulaziz; “Atatürk’ün Yerel Otoritelerle İlişkilerine Bir Örnek: Bitlisli Küfrevîzâde Abdülbâkî Efendi”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume, 10/9 Summer 2015.
• Kavak, Abdülcebbar, Mevlânâ Hâlid-i Nakşibendî ve Hâlidîlik, İstanbul: Nizamiye Akademi, 2016.
• Kavak, Abdulcebbar, Dîvân-ı Mevlânâ Halid-i Bağdâdî, İstanbul: Semerkand Yayıncılık, 2017.
• Kılıç, Mehmet Fırat, Sheıkh Ubeydullah’s Movement, Yüksek Lisans Tezi (The Institute of Economics and Social Sciences of Bilkent Üniversity), Bilkent 2003.
• Kılıç, Rüya, “Osmanlı Devleti’nde Yönetim Nakşbendî İlişkisine Farklı Bir Bakış: Hâlidî Sürgünleri”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sayı: 17, 2006.
• Korkmaz, Engin, “Şeyh Ubeydullah Ayaklanması”, Seyyid Tâhâ-i Hakkârî Sempozyumu (24-26 Mayıs 2013), İstanbul 2014.
• Nehrî, Şeyh Ubeydullah, Tuhfetü'l-ahbâb, haz. Seyyid İslam Duagû, İntişârât-ı Hüseynî, Urumiye 1386.
• Onar, Mustafa, Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları I-II, Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara 1995, s. 123; Kardaş, Abdulaziz; “Atatürk’ün Yerel Otoritelerle İlişkilerine Bir Örnek: Bitlisli Küfrevîzâde Abdülbâkî Efendi”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume, 10/9 Summer 2015.
• Öğün, Tuncay, Doğu'nun Mirlerine Son Veda: Cizreli İzzeddin Şîr Bey ve İsyanı, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2010.
• Özal, Korkut, “Doğu-Güneydoğu İçin Ne Yapılmalı?”, Altınoluk, İstanbul 1993-Aralık.
• Özenç, Ali, “Dinî Statü Sahibi Medrese Seydâlarının Ve İlahiyat Fakültesi Öğretim Elemanlarının Birbirlerine Bakışı (Diyarbakır Örneği)”, Journal of International Management and Social Researches/Uluslararası Yönetim ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1(2) 2014.
• Sâhib, Muhammed Es’ad, Buğyetü’l-vâcid fî mektûbâtı hadreti Mevlânâ Hâlid, Dimaşk: Matbaatu’t-terakkî, 1334.
• Sarıkçıoğlu, Melike, “İran Arşivlerine Göre Şeyh Ubeydullah İsyanı”, Kilis 7Aralık Üniveristesi Sosyal Bilimler Dergisi, Kilis 2013, c.III.
• Seydâ, Şeyh Muhammed Said, ed-Dâbıta fi’r-râbıta maa kitâbu et-te’lîf fi’t-te’lîf, trs.
• Subaşı, Necdet, “Şeyh, Seyyid ve Molla -Doğu ve Güneydoğu Anadolu Örneğinde Dinsel İtibarın Kategorileri”, İslamiyat, Ankara: 1999.
• Subaşı, Necdet, Din Sosyolojisi, Dem Yayınları, İstanbul 2014.
• Sultan Abdülhamid, Siyasi Hatıratım, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1984.
• Tâğî, Abdurrahman, Şeyh Abdurrahman-i Tâhî’nin Mektupları, İstanbul: Sey-Tac Yayınları, 2007
• Tan, Altan, Kürt Sorunu, İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
• Tenik, Ali, Tarihsel Süreçte Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Nûbihar Yayınları, 2015.
• Tevetoğlu, Fethi, “Atatürk’ün Nakşibendi Şeyhi Küfrevîzâde Abdulbâki Efendi’ye Yazdığı Mektuplar”, Hayat Tarih Mecmuası, sayı: 12, Aralık 1973.
• Uludağ, Süleyman, “Hâlidiyye”, DİA, XV, s.298
• Wach, Joachim, Din Sosyolojisi, çev. Ünver Günay, İstanbul: 1995.
• Weber, M, Sosyoloji Yazıları, çev: Taha Parla, İstanbul: Deniz Yayınları, 2008.
• Yalar, Mehmet, “Şark Medreselerine Analitik ve Eleştirel Bir Bakış”, Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslâmî İlimler (Uluslararası Sempozyum-29 Haziran - 1 Temmuz 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları 2013, c. I, s. 88
• Yanmış, Mehmet-Aktaş Ahmet, Kürtlerde Dinî Yaşam: Diyarbakır Örneği, İstanbul: Ukam Yayınları, 2015.
• Yeğen, Mesut, Devlet Söyleminde Kürt Sorunu, İstanbul: 1999.
• Yücer, Hür Mahmut, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl), İstanbul: İnsan Yayınları, 2003
• Yüksel, Müfid, Kürdistanda Değişim Süreci, Ankara: 1993.