Ahmed Zerrûk’un “el-Ucâle” Adlı Eseri: Tevbe Sûresi’nin 112. Âyetinin İşârî Yorumu ve Ricâlü’l-Gayb Meselesine Farklı Bir Bakış

Yıl 2018, Cilt: 21 Sayı: 42, 1 - 40, 31.12.2020

Hamide Ulupınar

Öz

Ahmed Zerrûk (ö. 899/1493), Fas’ta doğmuş, Cezayir, Tunus, Mısır, Mekke ve Libya gibi döneminin ilim merkezlerinden önemli ölçüde istifade etmiş büyük bir âlimdir. Fıkıh, kelam, tefsir, hadis ve tasavvuf ilimlerinde bilinen elli yedi eser yazmıştır. Tasavvuf alanında yazdığı “el-Ucâle” adlı eseri, Tevbe Sûresi’nin 112. âyetinin işârî bir yorumudur. Ahmed Zerrûk Tevbe Sûresi’nde geçen “tâibûn, âbidûn, hâmidûn, sâihûn, râkiûn, sâcidûn, el-âmirûne bi’l-ma‘rûf, en-nâhûne ani’l-münker, el-hâfizûne li-hudûdillâh” zümrelerinin tasavvufî bir mertebeye işaret ettiğini belirtmiş ve bunlara aynı zamanda sırasıyla “nükabâ, nücebâ, efrâd, abdâl, melâmetiyye, evtâd, imâmân, hulefâ, kutub” da denildiğini söylemiştir. Makalede Ahmed Zerrûk’un ricâl mertebeleri sırasıyla ele alınmış; sayıları, isimleri, zikirleri, amelleri, tasavvuf anlayışları, esmâ tecellîleri ve makamları diğer sûfilerle mukayese edilerek değerlendirilmiştir. Her bir zümre hakkında başta İbnü’l-Arabî olmak üzere sûfîlerin benzer ve farklı fikirleri, tasarruf ve amel esaslı ricâlü’l-gayb yorumları ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Ahmed Zerrûk, el-Ucâle, İşârî Yorum, Ricâlü'l-Gayb

أثر أحمد زروق بعنوان "العجالة": تفسير إشاري للآية ١١٢ من سورة التوبة ومنظور مختلف في قضية رجال الغيب

Öz

أحمد زروق (ت 899/1493) عالم كبير ولد في المغرب واستفاد كثيرا من مراكز العلوم في عصره مثل الجزائر وتونس ومصر ومكة وليبيا. كتب سبعة وخمسين كتابا معروفًا في علوم الفقه والكلام والتفسير والحديث والتصوف. وكتابه المسمى "العجالة" في علم التصوف هو تفسير للآية الثانية عشر بعد المائة من سورة التوبة. أبان أحمد زروق أنّ كلا من "التائبون، العابدون، الحامدون، السائحون، الراقعون، الساجدون، الآمرون بالمعروف، الناهون عن المنكر، الحافظون لحدود الله“ المذكورين في سورة التوبة تشير إلى مرتبة صوفية وتدعى أيضا بالترتيب: ”نقباء، نجباء، أفراد، أبدال، ملامتية، أوتاد، إمامان، خلفاء، قطب". يتناول هذا البحث مراتب الرجال عند أحمد زروق بالترتيب ويقوم بذكر ومقارنة أعدادهم وأسمائهم وأذكارهم وأفعالهم ورؤيتهم الصوفية وتجليات الأسماء عندهم ومقاماتهم مع الصوفيين الآخرين. كما يتناول البحث الآراء المتشابهة والمختلفة لكل مجموعة ولا سيما ابن العربي وتفسيراتهم في رجال الغيب القائمة على العمل والتصرف.

Anahtar Kelimeler

تصوف, أحمد زروق, العجالة, تفسير الإشاري, رجال الغيب

Ahmad Zarrouk’s Work Titled “al-Ucâle”: Ishari Interpretation of the Verse 112 of the Sūrat al-Tawba and a Different Perspective on the “Ricalu’l-Gayb” Issue

Öz

Ahmad Zarrouk (d. 899/1493) was a great scholar who was born in Morocco and benefited from the scientific centres of his time such as Algeria, Tunisia, Egypt, Mecca and Libya. He wrote fifty-seven works known in fiqh, kalam, tafsir, hadith and sufism. His work titled “al-Ucâle” written in the field of sufism is an ishari interpretation of the verse 112 of the Sūrat al-Tawba. Ahmad Zarrouk stated that coteries of “tâibûn, âbidûn, hamidûn, sâihûn, râkiûn, sâcidûn, al-âmirûne bi'l-ma'rûf, en-nâhûn ani'l-münker, al-hafizûn li-hudûdillah” point to a sufi stage and said that these coteries were also called respectively “nukaba, nücebâ, efrâd, abdâl, melâmetiyye, evtâd, imâmân, hulefâ, kutub”. In the article, the rical stages of Ahmad Zarrouk were discussed in order; their numbers, names, adhkaar, deeds, mystical understandings, asma manifestations and mistical maqams were evaluated by comparison with other sufis. Similar and different ideas of the sufis, especially Ibn al-Arabi, and rical al-gayb comments based on tasarruf (God's permitting one to use his power) and deed about each coterie were presented.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Ahmad Zarrouk, el-Ucâle, Ishari Interpretation, Rijal al-Ghayb

Kaynakça

• Abdurrahman İbn Haldûn, Mukaddime, İstanbul 2004, c. 1.
• Abdülfettâh Abdullah Bereke, “Hakîm et-Tirmizî”, DİA, İstanbul 1997, c. 15, s. 196-198.
• Abdülkâdir Geylânî, Risaleler, haz. Dilaver Gürer, İstanbul: İnsan yay., 2007.
• Abdürrezzâk Kâşânî, Istılâhâtü’s-Sûfiyye, thk. Abdülâl Şâhin, Kahire 1992.
• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs, thk. Abdülhamîd b. Ahmed b. Yûsuf b. El-Hindâvî, yay. el-Mektebetü’l-Asriyye, 2000, c. I.
• Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008, c. IV.
• Ali Fehmi Huşeym, Ahmed Zerrûk ve Zerrûkiyye: Dirâse Hayât ve Fikr ve Mezheb ve Tarîka, Beyrut 2002.
• Ateş, Süleyman, Sülemî ve Tasavvufî Tefsiri, İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1969.
• -------- “Kutub”, DİA, İstanbul 2002, cilt: 26, s. 498-499.
• Atlı, Ahmet, Tasavvufta Ricâlü’l-Gayb, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2011.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali, Şuabü'l-Îman, thk. Ebû Hacer Muhammed Zaglul, Beyrut 2003.
• Bolat, Ali, Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik, İstanbul: İnsan Yay., 2003.
• -------- “Muhyiddin İbnü’l-Arabî’de Melâmet Tasavvuru”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2009, c. IX, sayı: 23, (“İbnü’l-Arabî” özel sayısı-II), s. 457-469.
• Bursevî, İsmail Hakkı, Kitâbü’n-Netîce, haz. Ali Namlı-İmdat Yavaş, İstanbul: İnsan Yay, 1997, c. I.
• -------- Kitâbü’l-Hitâb, yy., h. 1269. Kitâbü’l-Hitâb, yy., h. 1269.
• Çavuşoğlu, Raşit, “Şâh Velî Ayıntâbî’nin el-Kevâkibü’l-Muzî’e fi’t-Tarîkati’l-Muhammediyye Adlı Risâlesi ve Tahlili: Üç Hadis Üç Hakîkat”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 2017, cilt: 21, sayı: 1, s. 355-392.
• Çağrıcı, Mustafa, “Emir bi’l-Ma‘rûf Nehiy ani’l-Münker”, DİA, İstanbul 1995, c. 11, s. 138-141.
• Çelebi, İlyas, “Gayb”, DİA, İstanbul 1996, c. 13, s. 404-409.
• Çift, Salih, Hakîm Tirmizî ve Tasavvuf Anlayışı, İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
• Cürcânî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Ali, Kitâbü’t-Ta’rîfât, thk. İbrâhim el-Ebyârî, y.y., Dârü’d-Deyan.
• Gazzâlî,Ebû Hâmid Muhammed, İhyâü Ulûmi’d-Dîn, Cidde 2011, c. 5.
• Gümüşhânevî, Ahmed Ziyaeddîn, Câmiu’l-Usûl, Süleymaniye Kütüphanesi, Celal Ökten Koleksiyonu, Demirbaş no: 000227, vr. 7.
• Gürer, Dilaver, Abdülkâdir Geylânî; Hayatı, Eserleri, Görüşleri, İstanbul: İnsan yay., 1999.
• Hakîm Tirmizî, Kitâbü Hatmi’l-Evliyâ, thd. Muhammed Abdurrahmân eş-Şâğûl, Kahire 2013.
• Haksever, Ahmed Cahid, 15. Yüzyıl Bir Türk Sûfisi: Yakub-ı Çerhî, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2005.
• Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, Kahire 1931, c. III.
• Hucvirî, Ali b. Osman el-Cüllabî, Keşfu’l-Mahcûb Hakîkat Bilgisi, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergah Yay., 1996.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem, Lisanu’l-Arab, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1419/1999.
• İdiz, Ferzende, “Gümüşhânevî’nin Câmiü’l-Usûl’ün de Ricâlü’l-Gayb Meselesi”, I. Uluslararası Ahmed Ziyaüddin Gümüşhânevî Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (03-05 Ekim 2013 Gümüşhane), 2014.
• İmam Rabbânî, Mektûbât, trc. H. Hilmi Işık, İstanbul 1979.
• İsfehânî, Ebû Nuaym Ahmed, Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Asfiyâ, Beyrut 1409.
• İsfehânî, Hüseyin b. Muhammed er-Râğıb, Müfredât Kur’ân Kavramları Sözlüğü, trc. Abdulbaki Güneş-Mehmet Yolcu, İstanbul: Çıra yay., 2012.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn, el-Fütühâtü’l-Mekkiyye, tsh. Ahmed Şemseddîn, Beyrut 2011, c. 3 (trc. Ekrem Demirli, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014).
• -------- et-Tedbîrâtü’l-İlâhiyye fî Islâh-ı Memleketi’l-İnsâniyye, trc. ve şrh. Ahmed Avni Konuk, haz. Mustafa Tahralı, İstanbul 1992.
• -------- Kitabu Istılahı’s-Sûfiyye (Resailu İbni’l-Arabî, c. II içinde), Haydarabad: Dairatü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1948.
• -------- Hilyetü’l-Abdâl (Resailu İbni’l-Arabî, c. II içinde), Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, , 1367/1948.
• İbn Haldun, Abdurrahman, Mukaddime, İstanbul 2004, c. 1.
• Kandemir, M. Yaşar, “Cevâmiu’l-Kelim”, DİA, İstanbul 1993, c. VII, s. 440.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin, Letâifü’l-İşârât Tefsîr Sûfî Kâmil li’l-Kurâni’l-Kerîm, thk. İbrâhim Besyûnî, Kahire: el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-Âmme li'l-Kitâb, 2000, 3. baskı, c. 2.
• -------- er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, tkd. Nevâf el-Cerrâh, Beyrut 2001.
• Mekkî, Ebû Tâlib, Kûtu’l-Kulûb, thk. Mahmud İbrahim-Muhammed er-Rıdvânî, Kahire 2001, c. 1.
• Ögke, Ahmet, “Bir Tasavvuf Terimi Olarak Ricâlü’l-Gayb -İbn Arabî’nin Görüşleri-”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2001, sayı: 5, s. 161-201.
• Selvi, Dilaver, “Sûfîlerin Ricâlü’l-Gayb Tanımı, Taksimi ve Buna Dayanak Yaptıkları Hadisler”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2013, c. XIV, sayı: 32, s. 111 137.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân, “Risâletü’l-Melâmetiyye”, Mecelletü Külliyeti’l-Âdâb, haz. Ebu’l-Alâ Afîfî, Kahire 1942, c. 6.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb, el-Mu’cemü'l-Kebîr, thk. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî, Kahire 1994.
• Uğur, Selim, Tasavvufta Ricâlü'l-Gayb Anlayışı - İbn Âbidîn Örneği-, (Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2018.
• Uludağ, Süleyman, “Ricâlü’l-Gayb”, DİA, İstanbul 2008, c. 35, s. 81-83.
• --------- “Ricâlullah”, DİA, İstanbul 2008, c. 35, s. 80-81.
• -------- , “Abdâl”, DİA, İstanbul 1988, c. 1, s. 59-61.
• Ulupınar, Hamide, Ahmet Zerrûk Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, İstanbul: Gelenek yay., 2017.
• Yıldırım, Ahmet, “Tasavvufta Ricâlü’l-Gayb Telakkisi ve Konuyla İlgili Bazı Rivayetler”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1997, sayı: 4, s. 117-147.
• Zerrûk, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ahmed b. Muhammed b. Îsâ el-Burnusî el-Fâsî, el-Ucâle, thk. Mustafâ La-Gafîrî, Merakeş 2013.