Abdurrahman b. Yûsuf el-Licâî ve Şemâilü’l-Husûs Adlı Eseri (Tahkik)

Yıl 2018, Cilt: 21 Sayı: 42, 41 - 77, 31.12.2020

Adem Çatak Ahmet Vural

Öz

Tasavvuf, İslam düşünce geleneği içerisinde önemli bir yere sahiptir. Tasavvufî hayat tarzı Müslümanların yaşadığı tüm coğrafyalarda ilk bakışta göze çarpan dinî-kültürel unsurların başında gelir. Bu cümleden olmak üzere Mağrip’te de tasavvuf kültürü ve mistik hayat tezahürleri Müslümanların bu coğrafyayı fethi yıllarına uzanacak kadar eskidir. Özelde Mağrip genelde Kuzey Afrika coğrafyasında İslam dininin yayılmasında tasavvufun büyük katkısı olmuştur.
Makalemize konu edindiğimiz eserin müellifi Abdurrahman b. Yûsuf el-Licâî XII. yüzyılın son çeyreği ile XIII. yüzyılın ilk çeyreği arasında, Muvahhidler Devletinin en parlak döneminde Mağrip’te yaşamıştır. İlim dünyası yakın zamana kadar Licâî ve eserlerinden haberdar olamamıştır. Licâî’yi günümüz dünyasına tanıtan ilk araştırmacı Dibâcî olmuştur. O, Licâî’nin Kutbu’l-ârifîn ve Şemsu’l-kulûb adlı eserlerini tahkik ederek yayınlamış ve bu yayınlarının girişinde de Licâî’nin hayatı hakkında birtakım bilgiler vermiştir. Biz de Licâî’nin bu iki eseri ve yazma halindeki diğer eserlerinden hareketle tasavvuf anlayışını “Mağripli Sûfî” adlı kitabımızda ilim dünyasına arz etmiştik.
Licâî’nin tasavvuf döneminin sonu, tarikatlar döneminin başı sayılan bir devirde yaşamış olması onu, tasavvufî düşüncenin şekillenmesinde önemli bir şahsiyet kılmıştır. Yaşadığı dönem itibariyle fikirlerinin incelenmesi üzerinde yapılacak her bir çalışma özelde Mağrip’te genelde Kuzey Afrika’da gelişen tasavvufî düşünce ve pratiklere ışık tutacak bir mahiyettedir.
Bu istikamet üzere biz de bu çalışmamızda, evvela Licâî’nin hayatı ve eserleri hakkında muhtasar bir malumat sunduk. Çalışmamızın omurgasını ise Licâî’nin Şemâilü’l-Husûs adlı eseri oluşturmaktadır. İlgili bölümde, mezkûr eserin (el yazma üç nüshası karşılaştırılarak) tahkikli neşrine yer verilmiştir. Ortaya koyduğumuz bu tahkik çalışmasının Kuzey Afrika coğrafyası üzerinde derinlemesine araştırmalar yapacak ilim adamlarına küçük de olsa bir katkı sağlayacağı kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Licâî, Mağrip, Afrika’da Tasavvuf, Şemâilü’l-Husûs

عبد الرحمن بن يوسف اللجائيّ وتحقيق أثره المسمّى بــ "شمائل الخصوص"

Öz

أهميّة الثقافة الصوفيّة في تقاليد الفكر الإسلاميّ مستغنية عن الايضاح. يأتي أسلوب الحياة الصوفيّة في بداية العناصر الدينيّة والثقافيّة الأكثر لفتًا للانتباه في جميع المناطق الجغرافيّة التي يعيش فيها المسلمون. بما في ذلك من هذه الجملة، وفي المغرب أيضاً ثقافة الصوفيّة ومظاهر الحياة الصوفيّة قديمة بما يكفي لتعود إلى سنوات الفتح الإسلاميّ لهذه الجغرافيا. كان للصوفيّة مساهمة كبيرة في انتشار دين الإسلام في المغرب خاصّة، وفي جغرافيا شمال إفريقيا عامّة.
مؤلّف الكتاب -عبد الرحمن بن يوسف اللجائيّ- الذي جعلناه موضوع مقالنا، قد عاش بين الربع الأخير للقرن الثانية عشر وبين الربع الأول للقرن الثالثة عشر، بالمغرب، في أوج دولة الموحّدين. لم يكن عالم العلم على علم بـاللجائيّ ومؤلّفاته حتى وقت قريب. صار الديباجيّ أول باحث عرّف اللجائي إلى عالم اليوم. قد نشر كتابي اللجايئ "قطب العارفين" و "شمس القلوب" مع تحقيقهما، وفي مقدمتي الكتابين قدّم بعض معلومات عن حياة اللجائيّ. بناء على هذين الكتابين و مؤلفاته المخطوطة الأخرى ونحن أيضاً قد قدّمنا فهمه للتصوف في كتابنا المسمّى بـــ "Mağripli Sufi"
قد جعله عيشه في حقبة تعدّ آخر فترة التصوف وبداية فترة الطرائق شخصية مهمّة في تشكّل الفكر التصوفيّ. كل دراسات أجريت على بحث أفكاره حسب الحقبة التي عاش فيها ستضيء الفهم والتطبيق التصوفي الذي تطوّر في المغرب خاصّة، وفي جغرافيا شمال إفريقيا عامّة.
في هذا الاتجاه ، ونحن أيضاً في هذه الدراسة ، قدّمنا أولاً معلومات موجزة عن حياة اللجائيّ وكتبه. يشكّل كتاب اللجائي المسمّى بــ "شمائل الخصوص" العمود الفقري لعملنا هذا. في القسم ذي الصلة، قد قدّم نشر الكتاب المذكور محقّقاً (بمقارنة ثلاث نسخ مخطوطة). نحن نرى أنّ دراستنا التحقيقية ستقدّم مساهمة صغيرة للعلماء الذين سيجرون بحثًا متعمقًا حول جغرافيا شمال إفريقيا.

Anahtar Kelimeler

لجائي, المغرب, التصوف في إفريقا, شمائل الحسوس

‘Abdurraḥman b. Yūsuf al-Lijā‘ī and the Critical Edition Taḥqīq of His Work Titled Shaemā‘il al-Khuṣūṣ’s

Öz

The importance of Ṣūfī culture within the Islamic tradition of thought is self-evident. The Ṣūfi lifestyle is one of the most important religious-cultural elements in all lands where Muslims live. In this context, the reflections Ṣūfī culture and life in Maghrib date back as far as the Muslim conquest of this vast area. Ṣūfism contributed greatly to the spread of the religion of Islam, especially in the region of al-Maghrib and in North Africa in general.
The author of the work, which constitutes the subject matter of our article, ‘Abdurraḥman b. Yūsuf al-Lijā‘ī lived in al-Maghrib during the heyday of the Almohad State between the last quarter of the 12th century and the first quarter of the 13th century. However, Lijā‘ī and his works have remained almost unknown among the scholarly circles until recently. Dībājī was the first researcher to introduce Lijā‘ī to today's world. Dībājī published the critical edition (taḥqīq) of Lijā‘ī's Qutb al-‘Ārifīn and Shams al-Qulūb. At the begining of these publications, he gives concise information about Lijā‘ī's life. Based on these two works and other manuscripts of Lijā‘ī, we tried to present stance concerning Ṣūfism in our book “Mağripli Sûfî”.
The fact that Lijā‘ī lived in a period during which the Ṣūfī Orders emerged by the end of the so-called taṣawwuf period made him an important figure in shaping the Ṣūfī thought. Each study to be conducted on the examination of their ideas as of the period they lived would shed light on the Ṣūfi thoughts and practices developed especially in al-Maghrib and in North Africa in general.
In that vein, we have presented a piece concise information about Lijā‘ī's life and his works in this study. The main theme of our study is Lijā‘ī's work titled Shaemā‘il al-Khuṣūṣ. In the related section, three copies of the aforementioned manuscript have been analyzed and edited critically (taḥqīq). We believe that this critical edition (taḥqīq) will make a small contribution to scholars who will conduct in-depth research on North African geography.

Anahtar Kelimeler

Lijā‘ī, al-Maghrib, Ṣūfism in Africa, Shaemā‘il al-Khuṣūṣ

Kaynakça

• ‘Abdurraḥman b. Abī al-Ḥarām Leys b. Sa‘d, Mu‘cem al-Tārih al-Türās al-Islāmī fī Mektebāt al-‘Ālemi, Preparer: Ali Rıza Karabulut- Aḥmed Turan Karabulut, Kayseri Dār al-‘Akabe, (n.d.).
• Abū ʿAbdullāh Muḥammad b. Selāme al-Kuzai, Musnad Shihāb, taḥqīq: Hamdi b. ʿAbd al-Mecīd al-Selefī, Müessese al-Risāle, Beirut, 1407.
• Abū al-ʿAbbās, Aḥmed b. Muḥammad, al-Bahr al-Medīd fī Tefsir al-Qur’ān al-Mecīd, taḥqīq: Aḥmed b. ʿAbdullāh al-Qurashi, Beirut: 1423.
• Abū al-Qāsim ‘Abdurraḥman b. Yūsuf al-Lijā‘ī, Shams al-Qulūb, taḥqīq: Muḥammad al-Dībājī, Beirut: Dār Sādr, 2012.
• Abū Dāvūd Süleymān b. Dāvūd, Musnad Abū Dāvūd, taḥqīq: Muḥammad b. Abū Muhṣin al-Türkī, Egypt: Dār Hijr, 1419.
• Aḥmed Father b. Aḥmed, Neyl al-Ibtihāc bi-Tatrīz al-Dībāc, prepared by ʿAbd al-Ḥamīd ʿAbdullāh, Tripoli: Dār al-Kātib, 2nd Printing, 2000.
• Al-Qādirī, Muḥammad b. Ṭayyib, Neshr al-Mesānī li Ahl al-Qarn al-Hādī Aşera wa al-Sānī, taḥqīq: Muḥammad Hajjī- Aḥmed Tevfīk, Rabat: Dār al-Maghrib li al-Te’lif wa al-Terceme wa al-Neshr, Silsile al-Terācim (3), 1397-1977.
• Al-Ajlūnī, Ismāʿīl b. Muḥammad, Kashf al-Khafā, taḥqīq: ʿAbd al-Ḥamīd b. Aḥmed, al-Mektebe al-Asriyye, 1420.
• Al-Baghdādī, Ismāʿīl b. Muḥammad, Hediyye al-Arifīn Esma al-Müellifīn wa Āsār al-Muṣannifīn, Beirut: Dār Ihyā al-Türās al-Arabī.
• Al-Baghdādī, Ismāʿīl b. Muḥammad, Izah al-Meknūn fī Zeyl alā Keshf al-Zünūn, Beirut: Dār Ihyā al-Türās al-Arabī.
• Al-Bayhaqī, Aḥmed b. al-Huseyn, Shu’abü’l-īmān, taḥqīq: ‘Abd al-Aliyy ʿAbd al-Ḥamīd, Riyadh: Mektebe al-Rushd li al-Neşr wa al-Tevzī, 1423.
• Al-Bezzār, Abū Bakr Aḥmed b. ‘Amr, Musnad al-Bezzār, taḥqīq: Maḥfuz al-Raḥman et. al, Medinah: Mektebe Ulūm wa al-Hükm, 1988-2009.
• Al-Dībājī, Muḥammad, “Introduction”, Kitāb Shams al-Qulūb, Beirut: Dār Sādr, 2012.
• Al-Dībājī, Muḥammad, “Introduction”, Qutb al-‘Ārifīn fi al-‘Akāid wa al-Taṣawwuf, Beirut: Dār Sādr, 2001
• Al-Dīneverī, Abū Bakr Aḥmed b. Mervan, al-Mücālese wa Cevahir al-Ilm, taḥqīq: Abū ‘Ubeyde Meshhur b. Hasen Āl Süleymān, Bahrain: Cem’iyye al-Terbiyye al-Islāmiyye, 1419.
• Al-Hasen al-Yūsī, al-Muhadarāt fi al-Edeb wa al-Lügat, Dār al-Garb al-Islāmī, taḥqīq: Muḥammad Hajjī- Aḥmed al-Sherkāvī Ikbal, Beirut: 2006.
• Al-Irākī, Abū al-Fazl Zeynüddin ‘Abd al-Raḥīm b. al-Huseyn, al-Muğnī an Hamli al-Esfār fi al-Esfār, Dār Ibn Hazm, Beirut 1426.
• Ali Ibn al-Ja‘d, Musnad Ibn al-Ja‘d, taḥqīq: Āmir Aḥmed Ḥaydar, Beirut: Müessese Nādir, 1410.
• Al-Jawharī, Ismāʿīl b. Ḥammād, Mu’cem al-Ṣiḥāḥ, Beirut: Dār al-Ma’rife, 2008.
• Al-Kayrevānī, Abū Muḥammad Mekkī b. Ebī Talib Hamūş, al-Hidayet ilā Bulūğ al-Nihayet fī Ilmi Meāni al-Qur’ān wa Tefsīrihi, Mecmua Buhūs al-Kitab wa al-Sunnah, 1429.
• Al-Kuzāī, Abū Abdillah Muḥammad b. Selāme, Musnad al-Shihāb, Taḥqīq: Hamdī ʿAbd al-Mecīd, Müessese al-Risāle, Beirut 1407.
• Al-Lijā‘ī, Mahajjah al-Saāda, St. Petersburg, Faculty of Eastern Studies Library, 757-908.
• Al-Lijā‘ī, Shaemā‘il al-Khuṣūṣ, Rabat General Manuscripts Library D 1810.
• Al-Lijāī Yūsuf b. ‘Abdurraḥman, Qutb al-‘Ārifīn fi al-‘Akāid wa al-Taṣawwuf, taḥqīq: Muḥammad al-Dībājī, Beirut: Dār Sādr, 2001.
• Al-Medenī, Muḥammad b. Rızk b. ʿAbd al- Naṣīr, al-Tefsīr wa al-Müfessirūn fi Garb Afrikıyye, Saudi Arabia: Dār Ibn Jevzī.
• Al-Semlālī, al-ʿAbbās b. Ibrāhīm, al-I‘lām bimen Halle Merakeş wa Ağmātü min al-A‘lām, prepared by ʿAbd al-Wahhāb b. Manṣūr, al-Matbaa al-Mülkiyye, Rabat 1423/1993.
• Al-Ziriklī, Khayreddīn, al-A‘lām, Beirut: Dār al-Ilm li al-Melāyīn, 2002.
• Bukhari, Muḥammad b. Ismāʿīl, al-Cāmiu al-Musnad al-Sahīh al-Muhtasar, Taḥqīq: Muḥammad Züheyr b. Nasır, Dār Tavki al-Necāt, 1422.
• Evariste Lévi-Provençal, Fihrist al-Mahtūtāt al-‘Arabiyye al-Mahfūz fi al-Hazān al-‘Āmme li al-Kütüb wa al-Vesāik bi al-Maghrib, Rabat: Matbaa al-Necāh al-Cedid- Dār al-Beydā, 1997-1998.
• Fazlıoğlu, Ihsan, “Ibnü’l-Bennā al-Merrāküshī”, Religious Encyclopedia of Islam, Istanbul: 1999
• Ibn Abī al-Dünyā, Abū Bakr ʿAbdullāh b. Muḥammad, al-Yakīn, taḥqīq: Yāsīn Muḥammad, Dār al-Beshāir al-Islāmiyye.
• Ibn Abī Hātim, Abū Muḥammad ‘Abdurraḥman b. Muḥammad, Tefsīr al-Qur’ān al-Azīm, taḥqīq: Es‘ad Muḥammad at-Ṭayyib, Mektebe Nezat Mustafa al-Bāz, 1419.
• Ibn Abī Sheybe, Abū Bakr, al-Kitab al-Musannef fi al-Ahādīs wa al-Āsār, taḥqīq: Kemal Yūsuf al-Hūt, Riyadh: Mektebe al-Rushd, 1409.
• Ibn al-Hatīb, Abū al-ʿAbbās Aḥmed b. Hasen, Sheref al-Tālib fī Esne al-Metālib, prepared by ʿAbd al-ʿAzīz Saghirduhan, Riyadh: Mektebe al-Rushd, 1424/2003.
• Ibn Manẓūr, Lisān al-ʿArab, Beirut: Dār Ihyā al-Türās al-Arabī, 1997.
• Ibn Mubārak, Abū ‘Abdurraḥman ʿAbdullāh, Ez-Zuhd wa al-Reḳāʾiḳ, taḥqīq: Ḥabīb al-Raḥmān al-A‘zamī, Beirut: Dār al-Kutub al-Ilmiyye.
• Ibn Receb, Zeynüddīn ‘Abdurraḥman b. Aḥmed, Sherh Ilel al-Tirmidhī, taḥqīq: Hemmām ʿAbd al-Raḥīm Saīd, Jordan: Mektebe al-Menār, al-Zerkā, 1407.
• Kehhāle, ‘Ömer Rıza, Mu’cem al-Müellifīn Terācim Musannif al-Kütüb al-Arabiyyi, Beirut: Dār Ihyā al-Türās al-Arabi, 1376/1957.
• Muslim, Muslim b. Ḥajjāj Abū al-Ḥasen al-Qushayrī, al-Musnad al-Ṣaḥīḥ, taḥqīq: Muḥammad Fuʾād ʿAbd al-Bāqī, Beirut: Dār Ihyā al-Türās al-Arabi.
• Özen, Şükrü, “Ibn Kunfüz”, Religious Encyclopedia of Islam, Istanbul: 1999.
• Tirmidhī, Sunan, taḥqīq: Aḥmed Muḥammad Shākir et. al, Egypt: Shirket Mektebe wa Matbaa Mustafa al-Bābī al-Halebī, 1395.