Ezher’de Sûfî Bir Fakih: Şeyh Ahmed ed-Derdîr Hayatı Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri

Yıl 2018, Cilt: 21 Sayı: 42, 78 - 113, 31.12.2020

Mehmet Şirin Ayiş

Öz

Şeyh Ahmed ed-Derdîr, 1127/1715 tarihinde Mısır’ın Said bölgesindeki Asyut kasabasında, beni Adiyy kabilesinin ikamet ettiği bir köyde dünyaya gelmiştir. İlk eğitimini köy mektebinde babasının yanında yapmış, onun vefatından sonra vasiyeti üzerine daha iyi bir eğitim almak için Ezher’e gönderilmiştir. Yetişmesinde emeği geçen iki önemli hocası vardır. Mısır’da Mâlikî mezhebinin imamı konumuna geçmesinde emeği olan hocası Ali es-Saîdî’dir. Tasavvuf yoluna girmesine vesile olup Halvetiyye tarikatı esaslarına göre seyr u sülûk yapıp mürşid konumuna geçmesinde emeği olan kişi ise Muhammed b. Sâlim el-Hıfnî’dir. Hıfnî’den hilafet aldıktan sonra ilim ve irşad faaliyetlerine ağırlık vermiş, bir taraftan halife ve mürid yetiştirmiş, diğer taraftan Kelâm, Fıkıh ve Tasavvuf başta olmak üzere önemli eserler kaleme almıştır. Kurduğu tarikata, kendi ismine nisbetle Derdîriyye ismi verilmiştir. Gerek yazdığı eserler gerekse de irşad faaliyetleri ile Halvetiyyenin Mısır ve çevresi ile Sudan, Kuzey Afrika ülkeleri ile Fas, Tunus ve Cezayir gibi Mağrib ülkelerine yayılmasında büyük katkıları olmuştur. Derdîr, medresenin ilmi ile tekkenin terbiyesini şahsında birleştirmiş, medresede müderrislik, tekkede mürşidlik, halkın içinde kanaat önderliği yapmış, hayatını ilim ve irşad faaliyetlerine adamış ve bu yönüyle de tasavvuf tarihinde iz bırakmış önemli bir şahsiyettir.

Anahtar Kelimeler

Derdîr, Halvetiyye, Ezher, Mısır

فقيه صوفي في الأزهر: الشيخ أحمد الدردير، حياته وآثاره وآرائه الصوفية

Öz

ولد الشيخ أحمد الدردير سنة 1127/1715 في قرية كان تقيم فيها قبيلة بني عدي في أسيوط التي تقع بمنطقة الصعيد بمصر. أخذ العلم في مدرسة القرية بجانب والده في بداية الأمر، ثم رعاية لوصية والده بعد وفاته ذهب إلى الأزهر من أجل أن يُحصل علماً جيدا. وكان هناك أستاذان مهمان لهما فضل كبير في نشأته. أستاذه علي الصعيدي، والذي كان له فضل كبير في وصول الدردير لمرتبة إمام المذهب المالكي في مصر. وأستاذه محمد بن سالم الحنفي، والذي كان له فضل كبير في دخول الدرير طريق التصوف حتى يصل إلى مرتبة مرشد الطريقة الخلوتية. بدأ الدردير نشاطه العلمي والإرشادي بعد أن أخذ الخلافة عن الحنفي. فكان له فضل كبير في نشأة الخلفاء والمرشدين كما أنه ألف العديد من الكتب المهمة في التصوف والفقه والكلام. سميت طريقته بالدرديرية نسبة له. وقد أسهمت نشاطاته العلمية والإرشادية بانتشار الدرديرية في الجزائر والمغرب وتونس ومصر والسودان ودول أفريقيا الشمالية. ولذلك فإن الدريدير هو شخصية مهمة جمعت بين علم المدرسة وتربية الخانقاه، وأمضت العمر في النشاط العلمي والإرشادي وتركت أثرا عظيما في تاريخ التصوف، فكان مدرسا في المدرسة ومرشدا في الخانقاه وقائدا معنويا بين الناس.

Anahtar Kelimeler

الدردير, الخلوتية, الأزهر, مصر

A Sufi Faqih in Al-Azhar: Sheikh Ahmad al-Dardir, His Life, Works and Sufism Views

Öz

Sheikh Ahmad al-Dardir was born in 1127/1715 in the Egyptian town of Asyut in Said region, in a village where the beni Adiyy tribe resides. He had his first education at the village school with his father, and after his father’s death, he was sent to Azhar for a better education on his will. He has two important teachers who contributed to his training. His teacher, Ali as-Saîdî, who contributed him to become the imam of the Malikî madhhab in Egypt. The person who helped him to enter the path of Sufism and to become a murshid by doing seyr u sülûk according to the principles of the Halvetîyye order is Muhammed b. Sâlim al-Hıfnî. After receiving the caliphate from Hifni, he focused on science and guidance activities, on the one hand he trained caliphs and disciples, and he wrote important works in the fields of Kalam, Fiqh and Sufism. The religious order (sect) he founded was named Derdîriyye after his name. Both his works and his guiding activities made great contributions to the spread of Halvetîyye to Egypt and its surroundings, Sudan, North African countries and Maghrib countries such as Morocco, Tunisia and Algeria. Derdîr is an important person who combined the knowledge of the madrasa and the training of the dervish lodge, worked as a teacher in the madrasa, was a guide in the dervish lodge, was an opinion leader in public, devoted his life to science and guidance activities, and in this respect he has left a mark in the history of Sufism.

Anahtar Kelimeler

Derdir, Halvetiyye, Al-Azhar, Egypt

Kaynakça

• Abdurrahman Cebertî, Târîhu Acâibi’l-Âsâr fi't-Terâcim ve'l-Ahbâr, Dâru'l-Faris, Kahire ts.
• Aşkar, Mustafa. Niyazi-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
• Ayiş, Mehmet Şirin. Tarikat Âdâbı (Muhammed b. Hasan es-Semennûdî’nin Hayatı Eserleri ve Tarikar Âdâbı ile İlgili Görüşleri), Rağbet Yayınları İstanbul 2015.
• Ayverdi, Emre Hakkı. Hatıra Kitabı, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1995.
• Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü'l-Müellifin ve Âsârü’l-Musannifin, tashih: İbnülemin Mahmûd Kemal İnal, Avni Aktuç, MEB, Ankara 1955.
• Behiy, Muhammed. el-Ezher Tariheten ve Tatavvüreten, Dâru'ş-Şa’b, Kahire ts, 345; Mevsuatu A’lami Fikri’l-İslâmîyyi, el-Meclisü’l A’la li Şuuni’l-İslâmiyyi, Kahire 2004.
• Cebertî, Abdurrahman. Târîhu Acâibi’l-Âsâr fi't-Terâcim ve'l-Ahbâr, Dâru'l-Faris, Kahire ts.
• Celyend, Muhammed Seyyid. "Derdîriyye", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/Derdîriyye. (08.02.2020).
• Cezzâr, Fikri Zekî. Medahilü'l-Müellifin ve'l-A'lâmü'l-Arabi Hatta Âmm (h. 1215 / m. 1800), Riyad: Mektebetü'l-Melik Fahd el-Vataniyye, 2000/1421.
• Çelebi, Evliya. Seyahatname, Çev: Zuhurî Danışman, Zuhurî Danışman Yayınevi, İstanbul 1971.
• Da‘ber, Abdülhamîd. "Derdîr", DİA, Https://İslamansiklopedisi.Org.Tr/Derdîr. (08.02.2020).
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Akrabu’l-Mesâlik li-Mezhebi’l-İmam Mâlik, tahkik: Mustafa Abd Rabbeh, ed-Dirasat ve’n-Neşr, Amman 2017.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. el-İkdu’l-Ferid fiî İzahi’s-Suali ani’t Tevhid, tahkik: Muhammed Abdülkadir Nassar, Dâru’l-İhsan, Kahire 2018.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. eş-Şerhu'l-Kebir alâ Muhtasari’l-Halil, Yayına Haz: Kemaleddin Abdurrahman Kari, el-Mektebetü’l-Asriyye, Sayda (Lübnan) 2006.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. et-Teveccühü’l-Esnâ bi Nazmi Esmâi’l-Hüsnâ, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu, Nu: 04214.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Hâşiyetu’d-Derdîr alâ Kıssati’l-Mi’râci, Ezheriyye Matbaası, Mısır 1298.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Hâşiyetu’d-Derdîr alâ Kıssati’l-Mi’râci, Daru’l-İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyyeti, Mısır ts.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Mevlidu Beşiri’n-Nezir, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu Nu: 04393.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Minhâcü’s-Sâdıkîn ve Tibyânü’s-Sâlikîn alâ Sırâti’l-Müstakîm; Tuhfetu’l-İhvâni’l-Hullân fî ba’di Âdâbi Ehli’l-İrfan, el-İkdu’l-Ferid fî İzahi’s-Sual ani’t-Tevhid, tahkik: Muhammed Abdülkadir Nassar, Dâru’l-İhsan, Kahire 2018.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Mişikâtu’l-Esrâr fî Beyani Meani (Ya Mevlaya Ya Vahidu Ya Mevlaya Ya Daimu Ya Aliyyu Ya Hakimu) Şiaru Sadati’l-Vefaiyye, Müeyyed Matbaası, 1330/ 1912.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Mişikâtu’l-Esrâr Şerhu Ya Mevlaya Ya Vahidu Ya Mevlaya Ya Daimu Ya Aliyyu Ya Hakimu, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Nu: 04088.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Salavâtu Ahmed ed-Derdîr ve Virdu’s-Seheri li’s-Seyyid Mustafa el-Bekrî, Süleymaniye kütüphanesi Hacı Mahmut Efendi Koleksiyonu Nu: 4177.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Salavâtu Şeyh Ahmed ed-Derdîr, Süleymaniye kütüphanesi Hacı Mahmut Efendi Koleksiyonu Nu: 4065.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Şerhu Harideti’l-Behiyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Bölümü, Nu: 01387.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Şerhu Kutbi’d-Derdîr alâ Fevâidi’l-Ferâid fî Zabiti’l-Akaid, tahkik: Mahmud Abdüssadık el-Hassânî, Dâru’n-Nuri’l-Mübin, Amman 2018.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Şerhu Manzûmeti Fevâidi’l-Ferâid fî Zâbiti’l-Akâid li’l-İmami Muhammed Kemâleddin B. Mustafa El-Bekrî ve Yelihi Şerhu’r-Risâleti’l-Adudiyye fî Fenni’l-Münazara, tahkik: Mustafa Ebu Zeyd, Dâru’s-Salih, Kahire 2016.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Şerhu Tavzihi Envari’t-Tenzil (Şerhu Ecvibeti el-Kadi el-Beyzavi), Çorum İl Halk Kütüphanesi Yazma Eserler Bölümü, Numara: 19, Hk 186.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Şerhu’l-Harideti’l- Behiyyeti fî İlmi’t-Tevhid, tahkik ve ta’lik: Abdüsselam b. Abdülhadi Şennar, Dâru’l-Beyrut, Dımaşk 2004.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Şerhu’r-Risâleti’l-Adudiyye fi Fenni’l-Münazara, tahkik: Mustafa Ebu Zeyd, Dâru’s-Salih, Kahire 2016.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Şerhu’s-Sagir alâ Akrebi’l-Mesâlik ilâ Mezhebi İmami’l-Mâlik, Hamiş: Ahmed b. Muhammed es-Sâvî, Tahric ve Fihrist: Mustafa Kemal Vasfi, Dâru’l-Ma’ârif, Kahire 1974.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Tuhfetu’l-İhvan fi Beyanı Tariki Ehli’l-İrfan, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmut Efendi Numara 03075.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Tuhfetu’l-İhvan fî İlmi’l-Beyân, Melik Suud Kütüphanesi Yazma Eserler Kısmı Nu: 819/4.
• Derdîr, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. Tuhfetu’s-Seyri ve’s-Sülûk ilâ Meliki’l-Mulûk, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Nu:02831.
• Desukî, Şemseddin Muhammed. Hâşiyetu'd-Desuki alâ Şerhi'l-Kebir li Ebi’l-Berekât Seyyid Ahmed ed-Derdîr, Dâru'l-Fikr, ts.
• Dımaşkî, Abdürrezzâk b. İbrâhim. Hilyetü'l-Beşer fî Târihi Karni's-Salis Aşer, thk. Muhammed Behced Baytar, Dâru’s-Sadr, Beyrut 1993.
• Görgün, Hilal. "Mısır", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/misir#2-baslangictan-bizans-donemine-kadar. (02.03.2020).
• Gündüz, İrfan. "Bekrîyye", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/Bekrîyye--Halvetîyye. (03.03.2020).
• Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmiü’ş-Şurûhi ve’l-Havâşî: Mu’cemun Şâmilun li Esmâi’l-Kütübi’l-Meşrûhati Fi’t-Türâsi’l-İslamiyyi ve Beyâni Şurûhihâ, Dâru’l-Minhâc, Cidde 2017.
• Hafacî, Muhammed Abdülmün’im. el-Ezher fî elfi Ammin, Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1988.
• Hasan Ali Hamza, Min Silsileti A’lami Beni Adiyy: El-İmam Ahmed ed-Derdîr. Matbaatu Muhtar, Asyut 2014.
• İzgi, Cevat. "Necmeddin El-Gazzî", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/necmeddin-el-gazzi. (30.01.2020).
• Jong, Frederick. “Mustafa Kemâlledin el-Bekrî Halvetîyye Geleneğinin Yeniden İhyası ve Islahı,” Çev. Ramazan Muslu, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 11, 2005.
• Kalhussien, Omar. “Şihabuddin Ahmed b. Muhammed ed-Derdîr ve Tuhfetu’l İhvan Adlı Eseri” I. Uluslararası Şeyh Şa‘Bân-ı Velî Sempozyumu 4–6 Mayıs Kastamonu 2012.
• Kallek, Cengiz. "Cündî", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/cundi. (03.03.2020).
• Karabulut Ali Rıza. Mu’cemu’l-Mahtuta el-Mevcude fî Mektebat İstanbul ve Anadolu: İstanbul ve Anadolu Kütüphanelerinde Mevcut El Yazması Eserler Ansiklopedisi, Akabe Kitabevi, Kayseri 2005.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemu’l-Müellifîn Terâcimu Musannifi’l-Kütübi’l-Arabiyye, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1993.
• Kettânî, Abdülhay. Fihrisü'l-Fehâris ve'l-Esbât ve Mu’cemu’l-Meâcim ve’l-Meşihât ve’l-Müselselât, Matbaatü'l-Cedide, Fas 1927.
• Mahluf, Muhammed. Şeceretü'n-Nuri'z-Zekiyye fî Tabakati'l-Mâlikîyyeti, tahkik: Abdulmecid Hayali, Dâru'l-Kitâbi'l-İlmiyye, Beyrut ts.
• Mahmud, Abdülhalim. Ebu'l-Berekât Seyyid Ahmed ed-Derdîr, Daru’l-Maarif, Kahire, ts.
• Mevsuatu A'lami Ulemâi ve'l-Üdebâi’l-Arabi ve'l-Müslimîne: Genel Yayın Yönetmeni: Muhammed Salih Cabiri, Te’lif: İlmi Heyet, Dâru’l-Cil, Beyrut 2006,
• Muslu, Ramazan. Mustafa Kemâleddin Bekrî ve Tasavvufî Görüşleri, Erkam Yayınları, İstanbul 2005.
• Mübarek, Ali Paşa. el-Hıtatü’t-Tevfikıyyeti’l-Cedide li-Mısri’l-Kahire Müdüniha ve Bilâdihe'l-Kadime, Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, Kahire 1306.
• Nassar, Ahmed Hanefi. “Seyyid Ahmed ed-Derdîr”, Mecelletu’l-Ezher, Sayı:2, Kahire 1969.
• Orhan, Abdullah Taha. "Ali Vefâ Eş-Şâzelî", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/ali-vefa-es-sazeli. (27.01.2020).
• Öngören, Reşat. "Zeyniyye", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/zeyniyye. (27.01.2020).
• Sahabe'den Günümüze Allah Dostları, Genel Yayın Yönetmeni: Ali Ural, Te’lif: Komisyon, Şule Yayınları, İstanbul 1955.
• Sâvî, Ahmed b. Muhammed. Bulgatu's-Sâlik li-Akrebi'l-Mesâlik alâ Şerhi's-Sağir, Ahmed b. Muhammed es-Sâvî el-Mâlikî el-Halvetî, tsh. Muhammed Abdüsselam Şahin, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1995.
• Serkis, Yûsuf b. İlyân. Dımaşkî, Mu’cemu’l-Matbûâti'l-Arabiyye ve'l-Muarrebe, Matbaatu’s- Serkis, Kahire 1928.
• Taftazânî, Ebu’l-Vefa. “Mısır’da Sûfî Tarikatların Tarihi Gelişimi ve Günümüzdeki Durumları”, Çev. Mustafa Aşkar, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 35, 1996.
• Tahtavî, Muhammed İzzet. Mine'l-Ulemai'r-Ruvvâdi fî Rihabi'l-Ezheri, Mektebetu Vehbe, Kahire 1990.
• Vicdânî, Ebu Rıdvan M. Sadık. Tomar-ı Turuk-i Aliyye Tarikatler ve Silsileleri (Tomar-ı Halvetîyye), Yay. Haz. İrfan Gündüz, Enderun Kitabevi, İstanbul 1995.
• Zühaylî, Muhammed. Mercaü’l-Ulumi’l-İslâmiyyeti, Dâru’l-Ma’rife, Dımaşk ts.