مفهوم "الولاية" في المصادر ضمن سياق الانتقادات تجاه التصوف

Yıl 2020, Cilt: 23 Sayı: 45, 38 - 66, 07.01.2021

Mehmet Şirin Ayiş

Öz

لقد لعب التصوف دوراً هاماً في انتشار الإسلام على مر التاريخ من جهة، وساهم في تأمين وحدة المسلمين من خلال وعي الأمة في الفترات التي نشأت فيها تصدعات بينهم من جهة أخرى. ومع ذلك، فإن التصوف كان ولا زال مركزاً للانتقاد. ولا شك أن لذلك أسباب عديدة. من أهم الأسباب التي جعلت التصوف هدفاً للانتقادات في الماضي وفي يومنا هذا أيضاً، انحياز بعض الجماعات الصوفية لمعتقد الحلول والاتحاد مع مرور الزمن، والانتقادات الموجهة لبعض الصوفية من أمثال ابن العربي بسبب آرائهم المختلفة حول بعض القضايا الصوفية، والانتقادات حول استغلال بعض المفاهيم الموجودة ضمن بنية الدين الإسلامي كالولاية والكرامة والقدسية، ومعارضة الشيعة الناتجة عن انزعاجهم من الصوفية السنة، عداوة الجماعات السلفية التكفيرية للتصوف. في هذا البحث، سنقف على مفهوم "الولي" ومفهوم "الولاية" الذي يعبر عن مكانته المعنوية كبعض المفاهيم التي ترتكز عليها الانتقادات تجاه التصوف في الماضي وفي يومنا هذا أيضاً، وسندرس استعمالهما في القرآن الكريم والأحاديث الشريفة وكيفية تناول الفكرين الصوفي والشيعي لهما.

Anahtar Kelimeler

التصوف, الولاية, الولي, الشيعة

Some Detections and Evaluations about the Criticism Dedicated in the Context of the Sainthood (Velayet) Concept

Öz

Sufism (Islamic mysticism) has performed important duties in spreading Islam on the one hand throughout history, and on the other hand, it has kept Muslims together with the consciousness of the ummah and helped them to regroup during the periods when there were great breaks. However, it has not been able to avoid being the focus of criticism both in the past and today. For sure, there are many different reasons causing these criticisms. Some issues such as that sufi groups turned to hulul and unity beliefs, criticisms made on the interpretations of Ibn al-Arabi and some sufis about some sufistic issues, criticisms related to the exploitation of some concepts such as holiness, sainthood and miracle within the main body of Islamic religion, opposition of Shia against sufis due to the adherence of them to a Sunni belief and lastly the opposition and hostility of the Salafist groups who went to an extreme in the takfir have made Sufism the target of criticism today as in the past. In this study, the concept of “saint (veli)” and “sainthood”, which expresses the spiritual position of the saint in the background of criticism both in the past and today in the Qur'an and Hadiths and how it is understood in the idea of Sufism and Shia will be examined and some relevant determinations and evaluations about Sufism will be made.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Saint, Sainthood, Shia

Tasavvufa Yönelik Eleştiriler Bağlamında “Velâyet” Kavramının Kaynaklarda Ele Alınışı

Öz

Tasavvuf, tarih boyunca bir taraftan İslam’ın yayılmasında önemli görevler icra etmiş, diğer taraftan Müslümanların büyük kırılmalar yaşadığı dönemlerde, onları ümmet şuuru ile bir arada tutup yeniden toparlanmalarını sağlamıştır. Bununla beraber hem geçmişte hem de günümüzde eleştirilerin odağı olmaktan da kurtulamamıştır. Şüphesiz bunun pek çok farklı sebepleri bulunmaktadır. Bazı tasavvufi gurupların tarihi süreçte hulul ve ittihad inancına sapmaları, İbnü’l-Arabî ve bir kısım sufilerin bazı tasavvufi konularla ilgili yorumlarına yapılan eleştiriler, İslam dininin ana bünyesi içerisinde yer alan kutsiyet, velâyet ve keramet gibi bazı kavramların istismar edildiği ile ilgili tenkitler, Şia’nın, sufilerin sünni bir inanca mensub olmasından duyduğu rahatsızlıktan dolayı yapmış olduğu muhalefet, tekfirde aşırıya giden selefi gurupların tasavvuf karşıtlığı ve düşmanlığı gibi pek çok husus geçmişte olduğu gibi günümüzde de tasavvufu eleştirilerin hedefi haline getirmiştir. Bu çalışmamızda, hem geçmişte hem de günümüzde tasavvufa yönelik eleştirilerin odağında yer alan “velî” ve onun manevi konumunu ifade eden “velâyet” kavramının Kur’an ve Hadislerdeki kullanım şekli ile tasavvuf ve Şia düşüncesinde nasıl anlaşıldığı hususu üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Velâyet, Velî, Şia

Kaynakça

• Abdullah b. Mübarek. Kitabu’z-Zühd, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ts.
• Akman, Mustafa. İbn-i Arabî, Ekin Yayınları, İstanbul 2017.
• Ateş, Süleyman. İslam Tasavvufu, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul 2004.
• Ay, Mahmut. “Tasavvuftaki Kutsiyet İnanışlarına Yönelik Geleneksel Eleştiri Literatürü ve Meşruiyet Temelleri”, İslam Düşünce ve Geleneğinde Kutsiyet, Velâyet ve Keramet, Kuramer Yayınları, İstanbul 2017, ss. 247-287.
• Aydınalp, Halil. “Çağdaş Kural Dışı Tekfirciliğin Yapısal Unsurları Üzerine Bir Model Denemesi-I”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 49, ss. 161-182.
• Bozan, Metin. İmamiye Şia’sının İmamet Tasavvuru, İlahiyat Yayınları, Ankara 2007.
• Corbin, Henry. “Şiîlikte Velâyet Kavramı”, tercüme: Sabri Hizmetli, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26 (1983) ss. 717-726.
• Cürcanî, Seyyid Şerif. Ta’rifat: Tasavvuf Istılahları, Tercüme: Abdülaziz Mecdi Tolun, Litera Yayıncılık, İstanbul 2014.
• Çakmaklıoğlu, Mustafa. “İbnü’l-Arabî’nin Nübüvvet-Velâyet Hakkındaki Görüşleri ve İbn-i Teymiyye’nin Bu Husustaki Eleştirileri”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-1), Yıl: 9 (2008), Sayı: 21, ss. 213-255.
• _________, Mustafa. “Muhyiddin İbnü’l-Arabî Et-Tedbîrâtü’l-İlâhiyye Fî Islâhı Memleketi’l-İnsâniyye”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl: 7 (2006), Sayı: 17, ss. 283-302.
• Çift, Salih. “Tasavvufta Velâyet Kavramı: Hakîm Tirmizî Örneği”, Bursa' da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü-2, Bursa Kültür Sanat Ve Turizm Vakfı Yayınları, Bursa 2003, ss. 116-150.
• Ebû Zehra, Muhammed. İslam’da Siyasî İtikadî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, Hisar Yayınevi, İstanbul ts.
• El-Hakîm, Suad. İbnü’l-Arabî Sözlüğü, Çev. Ekrem Demirli, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2005.
• El-Münavî, Ali. Feyzül Kadir Şerhu Camu’s-Sağir, Daru’l-Ma’rifeti, Beyrut 1972.
• El-Velâyetu ve’n- Nübüvvetu inde İbnü’l-Arabî, Fransızcadan Arapçaya tercüme eden: Dr. Ahmed et-Tîb, Daru Kubbetu’z-Zerkai, Marakeş Mağrib, ts.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Katru’l-Velî alâ Hadisi’l-Velî, Beyrut 1435/2014.
• Et-Tirmizî. Hakîm. Kitabu Hatmi’l-Evliyai, Tahkik: Osman İsmail Yahya, Matbaatu’l-Katolokiyye, Beyrut 1965.
• Gündoğdu, Cengiz. Tasavvufta Velâyet Kavramı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1992.
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfu’l-Mahcub, Haz: Süleyman Uludağ, Dergâh Yay. İstanbul 1996.
• İbn-i Manzur, Lisanu’l-Arab, Daru’s-Sadr, Beyrut ts.
• İbn-i Teymiyye, Mecmûatü’l-Fetâvâ, Hazırlayan: Amir el-Cezzâr-Enver el-Bâz, Dârü’l-Vefâ, Mansûra 2005.
• İbnu’l-Cevzi, Telbisu’l-İblis, Daru’l-Fikr, Beyrut 2001.
• İbnü’l-Arabî, Fusu’l-Hikem, Tahkik: Ebu'l-Ala Afifi, Daru’l-Kütübi’l-Arabiyye, Beyrut 1980.
• _________, Fusu’l-Hikem, tercüme ve şerh: Ahmed Avni Konuk, haz: Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın, İFAV 2010.
• _________, Fütûhâtü’l-Mekkiyye, Çev. Ekrem Demirli, Litera Yayıncılık, İstanbul 2015.
• _________, Fütûhâtü’l-Mekkiyye, Haz: Ahmed Şemseddin, Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut.
• İsfahânî, Râgıp. El-Müfredat: Kur’an Kavramları Sözlüğü, Çev: Yusuf Türker, Pınar Yayınları, İstanbul 2012.
• Karadaş, Cağfer. “Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin İtikâdı”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-1), Yıl: 9 (2008), Sayı: 21, ss. 67-94.
• Karaman, Hayrettin. vd. Kur’an Yolu Meal-Tefsir 1-5, DİB. Yayınları, Ankara 2016.
• Koçar, Musa. Kur’an’da Velî Kavramı, Arayışlar (İnsan Bilimleri Araştırmaları), Yıl: 5, Sayı: 9-10, Isparta 2003, ss. 159-184.
• Kuşeyri, Abdulkerim. Kuşeyri Risalesi, Haz: Süleyman Uludağ, Dergâh Yay. İstanbul 1999.
• Kutlu, Sönmez. “Türkiye’de Selefi-Sufi Kutuplaşması Karşısında Üçüncü Bir Yol: Akılcı-Reyci Geleneğin İhyası”, http://www.sonmezkutlu.net.
• Ma’ruf, Haşim. Beyne’t-Tasavvufî ve’t-Teşeyyui, Daru’l-Kalemi, Beyrut 1979.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. “Nazarî İrfan Doktriner Tasavvuf ve Bu Günkü Önemi”, İngilizceden çeviren, Adnan Arslan, İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı: 12, İstanbul 2004, ss. 1-25.
• Öngören, Reşat. Osmanlılar’da Tasavvuf Anadolu’da Sufiler, Devlet ve Ulema (XVI. Yüzyıl), İz Yayıncılık, İstanbul 2000.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze Şiilik ve Kolları, Ensar Neşriyat, İstanbul 2011.
• Özarslan, Selim. “Şia’nın Dinî Otorite Anlayışı ve Günümüze Yansımaları”, Kelam Araştırmaları, Yıl: 3: Sayı: 1 (2005), ss. 41-60.
• Pürcevâdî, Nasrullah. “On İki İmam Şiiliğinde Tasavvufa Muhalefet”, Çev. Abdullah Kartal, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 11, Sayı:1, 2002, ss. 233-242.
• Reis, Bedriye. “Muhaddis ve Mutasavvıf Gözüyle Bir Hadis”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara 2004, ss. 205-224.
• Sancar, Faruk. Nübüvvet ve Velâyet Merkezli Kelam-Tasavvuf Tartışmaları Fahreddin er-Râzî ve İbnü’l-Arabî Örneği, Sarkaç Yayınları Ankara 2011.
• Selvi, Dilaver. İslam Kaynaklarında Velâyet ve Keramet, Hoşgörü Yayınları, İstanbul 2012.
• _________, Dilaver. Kur’an ve Tasavvuf, Şule Yayınları, İstanbul 1997.
• Şeybi, Kamil Mustafa. es-Sılatu beyne’t-Tasavvufî ve’t-Teşeyyui, Daru’l-Maarif, Mısır 1969.
• Uludağ, Süleyman. "Devran", TDV. İA. https://islamansiklopedisi.org.tr/devran#1. (06.05.2020).
• _________, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2005.
• Yılmaz, Ömer. “İbnü’l-Arabî Hakkında Yapılan Eleştirilere İbrahim Kûrânî’nin Yaklaşımı”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-1), Yıl: 9 (2008), Sayı: 21, ss. 363-388.
• Yücer, Hür Mahmut. "Sünbül Sinan", TDV. İA https://islamansiklopedisi.org.tr/sunbul-sinan. (06.05.2020).