SUFISTIC TAJDID (RENEWAL) MOVEMENTS IN SUDAN

Yıl 2021, Cilt: 24 Sayı: 47, 197 - 217, 04.06.2021

Kadir Özköse

Öz

Sudan is one of the geographies where sufistic life is experienced at a significant level. Political Sudanese peoples' acceptance of Islam has generally been the result of the efforts of Sufi masters. The absence of poles of different sects among Sudanese Muslims contributed to the long-term social harmony. The fact that the separation of madrasah and lodge did not recur in the Sudan geography and the union of Sudanese scholars and Sudanese Sufis has been another element of this harmony. The establishment of social peace in Sudan, the convergence of different segments of society, the prevention of tribal fights and conflicts between tribes, the prevention of ethnic divisions, the provision of ummah consciousness, and the execution of social services were generally done by the tariqas. Until the nineteenth century, sufistic life was continued with the traditional activities of powerful tariqas such as Qadiriyya and Şhadhili. The caliphs of the great tariqas such as Qadiriyya and Şhadhili, which aroused interest in the region, carried out important studies, gained the reputation among people and finally formed the separate branches of the main tariqa they belonged to. By the nineteenth century, Africa experienced the most painful period in its history. The continent was flooded by missionaries, geographic explorers of the West traveled across the continent, exploring the continent, commercial colonies that were first initiated in coastal cities spread to the inner parts in time, and European states attempted to invade Africa from north to south, from east to west. With the arrival of the Western colonizers, the African peoples, who have maintained their traditional textures for centuries, could not protect their traditional tribal structures, missed the opportunity to live in a balanced way among themselves, were invaded by the white masters, could not cope with the powerful and firearms of the west with primitive defense weapons, were separated by artificial borders and were opposed to each other. The Sufi masses, who witnessed the brutality of the invasion forces and the realization of cultural and political colonialism beyond the colonization of the lands, have been the main actors of the struggle for independence in Africa in general and Sudan in particular. In the nineteenth century, tajdid movements, known for their Sufistic identity, pioneered the independence of the Sudanese lands, the brotherhood of the Sudanese peoples, the Islamic consciousness of the Sudanese Muslims, the allegiance to the honorable Shari’a in Sudan, and the high practice of the Sunnah. In our article, we will discuss the trio of Tîjaniyyah, İdrisiyya and Sammaniyya from these tajdid movements. We will try to reveal the reform line of the Sudan tariqas during the nineteenth century by focusing on the sheikhs, the ikhwan, the addressing masses, their struggles and the reform ideas of these tariqas with the understanding of taqdid.

Anahtar Kelimeler

Sudan, Sufism, Tariqa, Tajdid, Tîjaniyya, Idrisiyya, Sammaniyya

Sudan'da Tasavvufî Tecdid Hareketleri

Öz

Sudan, tasavvufî hayatın belirgin boyutta yaşandığı coğrafyalardandır. Siyasi Sudan halklarının İslâm’ı kabulleri genelde tasavvuf erbabının gayretleri sonucu olmuştur. Sudan Müslümanları arasında farklı mezhebi kutuplarının olmayışı toplumsal uyumun uzun soluklu yaşamasına katkı sağlamıştır. Sudan coğrafyasında medrese ve tekke ayrışmasının nüksetmemesi, Sudan ulemasıyla Sudan sûfîlerinin birliktelikleri bu uyumun bir diğer unsuru olmuştur. Sudan’da toplumsal barışın sağlanması, farklı toplum kesimlerinin yakınlaşması, aşiret kavgaların ve kabileler arasındaki çatışmaların engellenmesi, etnik ayrışmalarının önüne geçilmesi, ümmet bilincinin sağlanması, sosyal hizmetlerin yürütülmesi genelde tarikatlar eliyle olmuştur. On dokuzuncu yüzyıla kadar tasavvufî hayat Kâdiriyye ve Şâziliyye gibi güçlü tarikatların geleneksel faaliyetleri ile devam ettirilmiştir. Kâdiriyye ve Şâziliyye gibi büyük tarikatların yetişmiş halifeleri bölgede ilgi uyandırmış, önemli çalışmalar gerçekleştirmiş, halklar nezdinde itibar kazanmış ve sonunda mensup oldukları ana tarikatın müstakil kollarını vücuda getirmişlerdir. On dokuzuncu yüzyıla gelindiğinde Afrika tarihinin en sancılı dönemini yaşamıştır. Kıta misyonerlerin akınına uğramış, batının coğrafi kaşifleri kıtayı bir baştan öbür başa dolaşarak keşfe çıkmış, önceleri sahil kentlerinde başlatılan ticari koloniler zamanla iç kesimlere sirayet etmiş, Avrupalı devletler Afrika coğrafyasını kuzeyden güneye, doğudan batıya işgale kalkışmışlardır. Batılıların gelmesiyle asırlardır kendi geleneksel dokularını sürdüren Afrika halkları geleneksel kabile yapılarını koruyamamış, kendi aralarındaki dengeli yaşama imkanını elinden kaçırmış, beyaz efendilerin istilasına uğramış, ilkel savunma silahlarıyla batının güçlü ve ateşli silahlarına karşı baş edememiş, yapay sınırlar ile birbirinden ayrılmış ve birbirlerine hasım edilmişti. İstila güçlerinin acımasızlığına, toprakların sömürgeleştirilmesinin ötesinde kültürel ve siyasal sömürgeciliğin de dehşet verici bir hızla gerçekleşmesine şahit olan tasavvufî kitleler genelde Afrika’da özelde Sudan’a istiklal mücadelesinin baş aktörleri olmuşlardır. On dokuzuncu yüzyılda tasavvufî kimlikleriyle tanınan tecdid hareketleri Sudan topraklarının bağımsızlığına, Sudan halklarının kardeşliğine, Sudan Müslümanlarının İslâmî bilince ermelerine, Sudan’da şer’î şerife sadakate, sünnet-i seniyyenin yaşanmasına öncülük etmişlerdir. Makalemizde bu tecdid hareketlerinden Tîcâniyye, İdrisiyye ve Semmâniyye üçlüsüne ele alacağız. Tecdid anlayışına sahip bu tarikatların şeyhleri, ihvanı, hitap kitleleri, mücadeleleri ve ıslahat düşünceleri üzerinde durulup on dokuzuncu yüzyıl boyunca Sudan’daki tarikatların ıslahat çizgisini ortaya koymaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Sudan, Tasavvuf, Tarikat, Tecdid, Ticaniyye, İdrisiyye, Semmaniyye

Kaynakça

• ABUN NASR, Jamil M., Modern Dünyada Sûfî Tecrübe -Tîcậniyye Tarikatı Örneği-, çev. Kadir Özköse, Ensar Yayıncılık, 2. Baskı, Konya 2008.
• AKALIN, Durmuş & PARLAZ, Selim, XIX. Yüzyılda Doğu Afrika’da Osmanlılar ve İtalyanlar, Kesit Yayınları, İstanbul 2015.
• ANÎŞ, Hasan b. Ahmed, Münâzarâtü Seyyidî Ahmed b. İdris ve fukahâü’n-necdiyye, Kahire, ts.
• ARNOLD, Thomas, ed Da’vet ile’l-Islam, trc. Hasan İbrahim Hasan ve diğerleri, Kahire 1970.
• ARPA, Enver, Afrika Seyahatnamesi, Fecr Yayınları, Ankara 2015.
• EL-AZM, Sadık el-Müeyyed, Afrika Sahray-ı Kebiri'nde Seyahat, İstanbul 1896.
• CANON, D.D.M.R.A.S. Sell, The Religious of Islam, Londra 1976.
• CEMİL, Şevki, Tarihu Keşfi ‘Ifrikiyye ve isti’maruha, Kahire 1970.
• CEMİLE, Meryem, İslâm ve Çağdaş Öncüleri, trc. Selahaddin Ayaz, Bir Yayıncılık, İstanbul 1986.
• CEYHAN, Semih, Üç Pîrin Mürşidi Köstendilli Ali Alâeddin el-Halvetî ve Telvihât-ı Sübhâniyye, İSAM Yayınları, İstanbul 2011.
• CHEVALİER, Jean, Sûfilik, çev. Ahmed Kotil, Iletişim yayımları, Istanbul 1986.
• DECCÂNÎ, Ahmed Sıdkı, el-Hareketü's-Senûsiyye neşetuha ve numuvvuha fi'l-garni't-tasi'l-aşer, Kahire 1967.
• ESED, Muhammed, Mekke'ye Giden Yol, çev. Cahit Kaytak, İnsan Yayımları, İstanbul 1988.
• EVANS-PRİTCHARD, E.E., The Sanusi of Cyrenaica, Oxford 1949.
• FAZLURRAHMAN, İslâm, çev. Mehmet Dağ & Mehmed Aydın, Selçuk Yayımları, 2. Baskı, Ankara 1992.
• GÖRGÜN, Tahsin, “Tecdid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 40, İstanbul 2011, s. 234-239.
• GRANDIN, Nicole, “Sudan, Afrika’nın Boynuzu ve Doğu Afrika’da Tarikatlar”, İslâm Dünyasında Tarîkatlar (Gelişmeleri ve Aktüel Durumları), haz. Alexandre Popovic & Gilles Veinstein, trc. Osman Türer, Sûf Yayınları, Ankara 2004, s. 311-389.
• GÜRER, Dilâver, Abdülkâdir Geylânî –Hayatı, Eserleri, Görüşleri-, İnsan Yayınları, İstanbul 1999.
• GÜVEN, Mustafa Salim, “Şâzeliyye”, Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür, ed. Semih Ceyhan, İSAM Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2018, s.373-443.
• EL-HİBŞÎ, Abdullah Muhammed, es-Sûfîyye ve’l-fukahâ fi’l-Yemen, San’a 1396/1976.
• HOLT, Peter M., The Mehdist State in the Sudan 1881-1898, Oxford 1971.
• İBRAHİM, Abdullah Abdurrezzak, ‘Advau ala’t-turuki’s-sûfiyye fi’l-Garrati’l-‘Ifrikıyye, Matbaatu’l-Fenniyye, Kahire 1990.
• KURTULUŞ, Rıza, “Düveyhî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 10, İstanbul 1994, s. 57-58.
• MARTİN, Bradford G., Muslim Brotherhoods in Nineteenth Century Africa, London 1976.
• MORSY, Magali, North Africa 1800-1900 - a Survey the Nile Valley to the Atlantic -, Londra 1984.
• ÖTELEŞ, Zeliha, “Tarikat Dönemi Sonrası Tasavvufî Hareketler: Dandaravî Topluluğu Örneği”, AKADEMİAR Dergisi, Sayı: 7, Ankara 2019, s. 141-160.
• ÖZEL, Ahmet Murat, İbn Atâullah el-İskenderî Hayatı, Eserleri, Görüşleri, İnsan Yayınları, İstanbul 2014.
• ÖZKÖSE, Kadir, Libya’da Tasavvufî Hayat Senûsiyye Tarikatı, Kalem Yayınevi, 3. Baskı, İstanbul 2019.
• -------------, ------, Fas’ta Tasavvufî Hayat, Kalem Yayınevi, 3. Baskı, İstanbul 2019.
• -------------, ------, Nijerya’da Tasavvuf, Kalem Yayınevi, 3. Baskı, İstanbul 2019.
• -------------, ------, “Başlangıçtan Günümüze Kadar Afrika’da İslâm ve Tasavvuf”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sayı: 7, 157-184, (2001).
• -------------, ------, “Tîcânî, Ahmed b. Muhammed”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, İstanbul 2012, c. 41, s. 130-133.
• -------------, ------, “Fülânî Hareketi Önderleri İle Bornu Ulemasından el-Kânimî Arasında Gerçekleşen, Savaş Barış, Tekfir Uhuvvet Tartışmalarının Yer Aldığı Mektuplaşmalar”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Sayı: 13, 2004, s. 189-230.
• PALMER, H.R., Bornu, Sahara and Sudan, London 1936.
• SCHİMMEL, Annemarie, Tasavvuf Notları, çev. Dilara Yabul, Sûfî Kitap, İstanbul 2018.
• STODDARD, Lothrop, Hadıru'l-Alemi'l-İslâmî, trc. ve thk., Emir Şekib Arslan, Cîf 1352/1934, c. II, s.140; Nicola Ziadeh, Sanusiyah, London 1958.
• ŞÜKRÜ, Muhammed Fuâd, es-Senûsiyye dînün ve devletün, Dârü’l-Fikri’l-Arabî, Kahire 1948.
• TANDOĞAN, Muhammed, Afrika’da Sömürgecilik ve Osmanlı Siyaseti (1800-1922), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• TARHAN, İbrahim, İmparatoriyyetu’l-Bornu’l-İslamiyye, Kahire 1973.
• TRİMİNGHAM, J.Spencer, Islam in the Sudan, Geoffrey Cumbrtlrge Oxford University Press, London 1949.
• ------------------, --------------, A History Of Islam in West Africa, Glasgow University Publications Oxford University Press, London Oxford 1970.
• ------------------, --------------, Islâm in West Africa, Oxford 1959.
• ------------------, --------------, Islâm in Ethiopia, London 1952.
• ------------------, --------------, The Sufi Orders in Islam, Oxford University Press, Oxford 1971.
• WİNGATE, F. R., Mahdism and the Egyptian Sudan, Londra 1968.
• YERİNDE, Adem, “Mirgânî, Muhammed Osman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 30, İstanbul 2005, s. 152-154.
• YILMAZ, H. Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul 1994.
• ZİADEH, Nicola A., Sanisiyah, Leiden 1958.
• ZİADEH, Nicola A., Libya fi’l-usûri’l-hadîse, Kahire 1966
• http://www.timeturk.com/Turabi-Tasavvufu-yeniden-dusunmeliyiz-10452-haberi.html, 04.06.2008.