الإدارة المركزیّة في المَوْلَوٍیّة: منصب الچَلَبِي، وسلطة التوجیھ

Yıl 2021, Cilt: 24 Sayı: 48, 17 - 42, 30.11.2021

Ayşegül Mete

Öz

امتلكت الطّريقة المولويّة، التي انتشرت في قارات ثلاث عبر امتداد التاريخ، بنيّة مركزيّة. ولعل العامل الأكثر أهمية في حفظ الهيكل المركزي للطريقة هو الرتبة أو المقام الذي مثّله الچلَبِي في تكيّة مولانا جلال الدّين الرّومي ( ت: 672/1273) في قونيا. و"چَلبي" هو مصطلح يشير إلى ذرية مولانا، و"چَلَبِي أفندي" هو العضو الأعلى مرتبة في تراتبيّة المولويّة بما يمثله من نسب ومقام مولانا جلال الدّين. تتناول هذه المقالة منصب الچَلَبِي من حيث مكانته داخل الهيكليّة التنظيميّة للمولويّة، ووضعه في الدّولة العثمانيّة، والمهام التي يضّطلع بها، وطريقة تعييّنه في تكيّة مولانا في قونيا. وتوضيح بعض القضايا التي تكون أحيانًا غامضة أو غير مكتملة في الأدبيات ذات الصلة. علاوة على ذلك، وبناءً على الوثائق التاريخية، يحاول البحث كشف طرق التعيين وتوضيح معلومات مفصلة عن چَلَبِي أفندي، وما يشكله منصبه من رمزية وسلطة ومكانة خاصة. حيث خلصت المقالة إلى أن تعيين چَلَبِي أفندي عبارة عن مزيج طرق مختلفة مثل الاستشارة، والميراث، والاستخلاف، فضلاً عن توجيه أو تدخل الدولة في التعيين. إلى جانب ذلك، كشفت المقالة أن تدخل الدولة عبر سلطة التوجيه في تعيين چَلَبِي أفندي بدأ خلال القرن السابع عشر، وفي حين كان التدخل المذكور بداية غير مرحب به، إلا أنه تُبُنِيَ فيما بعد القرن الثامن عشر.

Anahtar Kelimeler

تصوف, الطريقة المولوية, تكيّة مولانا قونيا،, چلبي أفندي،, مقام الچلبي

Mevlevîlikte Merkeziyetçilik: Çelebilik Makamı ve Tevcihâtı

Öz

Tarihî süreçte üç kıtaya yayılmış olan Mevlevîliğin merkeziyetçi yapıda olmasını sağlayan en önemli unsur, Mevlâna Celâleddîn-i Rûmî’nin (ö. 672/1273) makamını temsil eden Konya Mevlâna Âsitânesi Çelebilik Makamıdır. Gerek devlet gerek Mevlevîlik içerisindeki statüsü gerekse yapılan tevcihât bakımından Çelebilik Makamını konu edinen bu makale, ilgili literatürde yer yer belirsiz ve kısmen de eksik bırakılan tevcihât meselesini açıklığa kavuşturma amacı taşımaktadır. Özel statü ve yetkilere sahip olan Çelebilik Makamına hangi yolla geçildiği ve yine hangi tarihten itibaren Çelebi Efendi tayininin devlet eliyle gerçekleştirildiği ve bunların keyfiyeti meselesini belirginleştirmeye çalışan bu makale, Çelebilik Makamına yapılan tevcihâtın verâset dâhilinde şûra, istihlâf ve devlet dahli gibi farklı usûllerin bulunduğu bir yapı arz ettiğini ortaya koymaktadır. Ayrıca ilgili kaynaklarda tarih kaydedilmeksizin belirtilen Çelebilik Makamına yapılan tevcihâta devletin de müdahil olduğu bilgisinin 17. yüzyıldan itibaren gerçekleştiği tespit edilmiştir. Devletin söz konusu müdahalesi önceleri Çelebilerce hoş karşılanmazken 18. asır itibariyle onların söz konusu müdahaleyi destekleyen bir tavır takınabildikleri görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Mevlevîlik, Konya Mevlâna Dergâhı, Çelebilik Makamı, Çelebi Efendi.

The Centralist Structure of Mawlawiyya: The Chalabi Rank and Its Appointment

Öz

Mawlawiyya, which is a widespread order over three continents in the historical process, possesses a centralistic structure. The most important factor enabling this is Chalabi Rank (Maqam Chalabi), the hereditary leader of the Mawlawi Order. Chalabi is a term that indicates a direct descendant of Mawlana Rumi and Chalabi Efendi is the highest ranking member of the Mawlawi Order by representing the authority of Rumi. This article discusses the Chalabi Rank in terms of its status in the Ottoman State and the Mawlawi order as well as its appointment to Konya Mawlana Lodge. Furthermore, it tries to clarify the appointment methods and further details related to Chalabi Efendi. Based on the historical records the article concludes that the appointment of Chalabi Efendi has a structure consisting of various methods such as consultation, inheritance, testacy, as well as, state intervention. Besides, according to these records indicating Chalabi appointment without any date, it reveals that the state intervention of the appointment of Chalabi Efendi starts in the 17th century. Despite the fact that the Chalabis, at first, did not welcome these interventions, we can see that sometimes they can pose an attitude in favor of the interventions as of the 18th century.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Mawlawiyya, Konya Mawlana Lodge, Chalabi Efendi, Maqam Chalabi

Kaynakça

• Akgündüz, Murat. XIX. Asır Başlarına Kadar Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislâmlık. İstanbul: Beyan Yayınları, 2002. Arpaguş, Sâfi. Mevlevîlikte Mânevi Eğitim. İstanbul: Vefa Yayınları, 2009.
• Akgündüz, Murat. XIX. Asır Başlarına Kadar Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislâmlık. İstanbul: Beyan Yayınları, 2002. Arpaguş, Sâfi. Mevlevîlikte Mânevi Eğitim. İstanbul: Vefa Yayınları, 2009.
• Aşçı, İbrahim Dede. Aşçı Dede’nin Hatıraları. haz. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
• Aşçı, İbrahim Dede. Aşçı Dede’nin Hatıraları. haz. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
• Bayramoğlu, Fuat. Hacı Bayram-ı Veli: Yaşamı-Soyu-Vakfı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
• Bayramoğlu, Fuat. Hacı Bayram-ı Veli: Yaşamı-Soyu-Vakfı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
• Câmî, Abdurrahman, Nefehâtü’l-üns. çev. Lamiî Çelebi. haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 3.bs., 2005.
• Câmî, Abdurrahman, Nefehâtü’l-üns. çev. Lamiî Çelebi. haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 3.bs., 2005.
• Cevdet Paşa, Ahmed. Tarih-i Cevdet. haz. Şevki Nezihi Aykut-Abdülkadir Özcan. II-III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Cevdet Paşa, Ahmed. Tarih-i Cevdet. haz. Şevki Nezihi Aykut-Abdülkadir Özcan. II-III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Çelebi, Celaleddin. “Çelebi Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/261-262. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Çelebi, Celaleddin. “Çelebi Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/261-262. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Duru, M. Celal. Tarihi Simalardan Mevlevî. İstanbul: Kader Matbaası, 1952.
• Duru, M. Celal. Tarihi Simalardan Mevlevî. İstanbul: Kader Matbaası, 1952.
• Enver, Ali. Mevlevî Şâirler: Semâhane-i Edeb. haz. Tahir Hafızoğlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Enver, Ali. Mevlevî Şâirler: Semâhane-i Edeb. haz. Tahir Hafızoğlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik. İstanbul: İnkılap Yayınları, 2006.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik. İstanbul: İnkılap Yayınları, 2006.
• İpşirli, Mehmet, “Çelebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/259. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• İpşirli, Mehmet, “Çelebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/259. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Koşay, Hamit Zübeyir. “Mevlevîlikte Matbah Terbiyesi”. Türk Yurdu 27 (1927), 133-137.
• Koşay, Hamit Zübeyir. “Mevlevîlikte Matbah Terbiyesi”. Türk Yurdu 27 (1927), 133-137.
• Kreiser, Klaus. “Evliya Çelebi ve Başka Kaynaklara Göre Arap Aleminin Doğusundaki Büyük Şehirlerde Mevlevihaneler". çev. Semih Tezcan. Osmanlı Araştırmaları 14 (1994), 101-115.
• Kreiser, Klaus. “Evliya Çelebi ve Başka Kaynaklara Göre Arap Aleminin Doğusundaki Büyük Şehirlerde Mevlevihaneler". çev. Semih Tezcan. Osmanlı Araştırmaları 14 (1994), 101-115.
• Küçük, Sezai. Mevlevîliğin Son Yüzyılı. İstanbul: Vefa Yayınları, 2007.
• Küçük, Sezai. Mevlevîliğin Son Yüzyılı. İstanbul: Vefa Yayınları, 2007.
• Mete, Ayşegül. XVIII. Asır İstanbul Mevlevîliği. Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Mete, Ayşegül. XVIII. Asır İstanbul Mevlevîliği. Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Muslu, Ramazan. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Muslu, Ramazan. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Neumann, Christoph K.. “19’uncu Yüzyıla Girerken Konya Mevlevî Asitanesi İle Devlet Arasındaki İlişkiler”. SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi 2/2 1996, 167-179.
• Neumann, Christoph K.. “19’uncu Yüzyıla Girerken Konya Mevlevî Asitanesi İle Devlet Arasındaki İlişkiler”. SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi 2/2 1996, 167-179.
• Öztuna, Yılmaz. Osmanlı Devleti Tarihi: Medeniyet Tarihi 2. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2013.
• Öztuna, Yılmaz. Osmanlı Devleti Tarihi: Medeniyet Tarihi 2. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2013.
• Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 3. Basım, 1983. Sahih Ahmed Dede. Mecmuatü’t-tevârihi’l-Mevleviyye: Mevlevîlerin Tarihi. haz. Cem Zorlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 3. Basım, 1983. Sahih Ahmed Dede. Mecmuatü’t-tevârihi’l-Mevleviyye: Mevlevîlerin Tarihi. haz. Cem Zorlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Sâkıb Dede, Mustafa. Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân. tsh. Mehmed Arif Paşa. I-III. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1283/1866.
• Sâkıb Dede, Mustafa. Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân. tsh. Mehmed Arif Paşa. I-III. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1283/1866.
• Saylan, Betül. Mevlânâ Âilesi ve Mevlevîlik’te Çelebilik Makâmı: Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân Örneği. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Saylan, Betül. Mevlânâ Âilesi ve Mevlevîlik’te Çelebilik Makâmı: Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân Örneği. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Şakir, Ziya. Hazret-i Mevlâna. nşr. Muallim Fuat Gücüyener. İstanbul: Anadolu Türk Kitap Deposu, 1943.
• Şakir, Ziya. Hazret-i Mevlâna. nşr. Muallim Fuat Gücüyener. İstanbul: Anadolu Türk Kitap Deposu, 1943.
• Tanrıkorur, Ş. Barihüda, “Mevleviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/468-475. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Tanrıkorur, Ş. Barihüda, “Mevleviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/468-475. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Taylesanizâde, Abdullah Efendi. Taylesanizâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi: İstanbul'un Uzun Dört Yılı 1785-1789. haz. Feridun Emecen. İstanbul: Tatav Yayınları, 2003.
• Taylesanizâde, Abdullah Efendi. Taylesanizâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi: İstanbul'un Uzun Dört Yılı 1785-1789. haz. Feridun Emecen. İstanbul: Tatav Yayınları, 2003.
• Top, Hüseyin. Mevlevî Usûl ve Âdâbı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Top, Hüseyin. Mevlevî Usûl ve Âdâbı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Topatan, Mustafa. Mevleviliğin Teşekkül Dönemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Topatan, Mustafa. Mevleviliğin Teşekkül Dönemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvufun Dili I: Mürşid-Mürîd-Yol. İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2006.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvufun Dili I: Mürşid-Mürîd-Yol. İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2006.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Vâsıf, Ahmed Efendi. Mehâsinu'l-âsar ve hakâiku'l-ahbâr 1774-1779 (H. 1188-1193). haz. Mücteba İlgürel. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Vâsıf, Ahmed Efendi. Mehâsinu'l-âsar ve hakâiku'l-ahbâr 1774-1779 (H. 1188-1193). haz. Mücteba İlgürel. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Vassaf, Osmanzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz. I-V. İstanbul: Kitabevi, 2006.
• Vassaf, Osmanzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz. I-V. İstanbul: Kitabevi, 2006.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/481. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/481. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yılmaz, Necdet. “Bir Arşiv Vesikası Işığında Hüdâyî Âsitânesi’ne Şeyh Tayini”. Aziz Mahmud Hüdâyî Uluslararası Sempozyum Bildiriler. ed. Hasan Kamil Yılmaz. 2/95-100. İstanbul 2005.
• Yılmaz, Necdet. “Bir Arşiv Vesikası Işığında Hüdâyî Âsitânesi’ne Şeyh Tayini”. Aziz Mahmud Hüdâyî Uluslararası Sempozyum Bildiriler. ed. Hasan Kamil Yılmaz. 2/95-100. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2005.
• Yılmaz, Necdet. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf: Sufiler, Devlet ve Ulema. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2001.
• Yılmaz, Necdet. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf: Sufiler, Devlet ve Ulema. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2001.
• Ziya, İhtifalci Mehmed. Yenikapı Mevlevihanesi. haz. Murat Karavelioğlu. İstanbul: Ataç Ayınları, 2005.
• Ziya, İhtifalci Mehmed. Yenikapı Mevlevihanesi. haz. Murat Karavelioğlu. İstanbul: Ataç Ayınları, 2005.