Ebû Abdurrahman es-Sülemî ve Tasavvufî Görüşleri

Yıl 2023, Cilt: 26 Sayı: 51, 1 - 25, 30.06.2023

Hatice Gargu Karadeniz , Veysel Akkaya

Öz

Ebû Abdurrahman es-Sülemî, yaşadığı 4./10. asırda muhaddis, müfessir, müverrih, müellif, âlim, imâm, hâfız ve bunlardan daha ziyade Horasan şeyhi olarak maruf ve meşhur olan bir sûfîdir. Sülemî, zikredilen tüm bu vasıflarının zenginleştirip kemâle erdirdiği sûfî kimliğinin bir tezahürü olarak, tasavvufun tarih, ilim, zikir, âdâb, ahlâk, mücâhedeler, hâller, makamlar, ruhsatlar, sûfîlerin söz ve yaşantıları, âyet ve hadis yorumları, hataları vd. konulara dair birçok eser telif etmiştir. O, zikredilen konulara dair kaleme aldığı eserler ve yetiştirdiği müridlerle, zamanının iki önemli tasavvuf merkezi Bağdat ve Horasan ekollerinden devraldığı irfanî mirası, yazılı ve uygulamalı olarak tevarüs ettiren başlıca sûfîlerden biridir. Sülemî, tasavvuf ve sûfîlerin çeşitli veçhelerine dair yazdığı onlarca eserde; bir yandan tasavvufun hakîkatini dilsel manada izah etmeye çalışırken diğer yandan müntesibi olduğu Melâmetiyye/Melâmetîliğin usûl, esas ve gereklerini ortaya koymayı amaçlamıştır. Bir diğer ifadeyle o, tasavvufun ne olup ne olmadığını beyan ederken, konuları melâmetî bakış açısıyla ele alıp tasavvufî bir değer dünyası inşa etmiştir. Sülemî’yi özgün ve seçkin kılan en önemli husus; tüm bunları alanında ilk olma payesiyle yapmış olmasıdır. Binaenaleyh tasavvufun hakîkati alanına giren mesele ve mevzuları ehl-i melâmet gözüyle yorumlayan ve bunu yaparken ardında en eski ve en kapsamlı yazılı kaynaklar bırakan Sülemî’nin hayatı, eserleri ve bazı tasavvufî görüşleri hakkında bu çalışmada ana hatlarıyla bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ebû Abdurrahman es-Sülemî, Tasavvuf, Melâmetîlik, ehl-i Melâmet, Melâmetî

Abu Abd ar-Rahman as-Sulamī and Certain Opinions of Him on Sufism

Öz

Abu Abd ar-Rahman as-Sulamī is a sufī known as an exegesis and hadith scholar, historian, author, scholar, hāfiz and the sheikh of Khorasan in the 4th/10th century. As the reflection of his sufī identity, which he enriched through abovementioned attributes, he wrote many books on history of Sufism, ‘ilm, dhikr (remembrance), good manners, ethics, dealing, states, stages, grantings; sayings and lives of Sufis, their commentary on hadith and verses, their wrongdoings, etc.. as-Sulamī, wrote on various aspects of Sufism, tried to explain the core of Sufism in linguistic terms and on the other hand aimed to introduce the base, method, and traditions of Malāmatiyyah. In other words, when he expresses what Sufism is and what it is not, he constructed a Sufi world of meaning by discussing the subjects from a Malāmatī perspective. What makes as-Sulamī unique is that he is the first to initiate these in his field. Hereupon this article aims to provide an outline on the life, works and certain opinions on sufism of as-Sulamī’s who interpreted the subjects of sufism from Malāmatī perspective and left early and comprehensive written sources behind.

Anahtar Kelimeler

Abu Abd ar-Rahman es-Sulamī, Sufism, Malāmatiyyah, Ahl al-Malāma, Malāmatī

Kaynakça

• Askalânî, İbn Hacer. Lisânü’l-Mîzân. thk. Mektebü’t-tahkīk bi-işrâfi Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî. 9 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî - Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 1416/1995.
• Atâbekî, Tağrîberdî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire. [y.y.]: [t.y.].
• Ateş, Süleyman. “Zâhir ve Bâtın İlmine Dair Bir Eser, el-Fark beyne ilmi’ş-şerîati ve’l-hakīkati”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (1968), 219-231.
• Ateş, Süleyman. Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri. İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1969.
• Ateş, Süleyman. Tasavvufun Ana İlkeleri: Sülemî’nin Risâleleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981.
• Attâr, Feridüddin. Tezkiretü’l-evliya (Evliya Tezkireleri). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Bağdâdî, Hatîb. Târîhu Bağdâd. Kahire: Dârü’l-Fikr, 1349/1931.
• Bağdatlı, İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. 2 Cilt. Tahran: Mektebetü’l İslâmiyye ve’l-Ca‘ferî Tibrîzî (Ofset 3. Baskı), 1387/1967.
• Brockelmann, Carl. Târîhü'l-edebi'l-Arabî. çev. Abdülhalîm en-Neccâr - es-Seyyid Ya‘kūb Bekir - Ramazan Abdüttevvâb. 10 Cilt (15 Kısım). Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1993.
• Câmî, Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns. tsh. Mehdî Tevhîdîpûr. Tahran: Kitâbfurûş-i Mahmûdî. 1337/1921.
• Çelebi, Kâtib. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. tsh. M. Şerefettin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: Maârif Vekâleti, 1360/1941.
• Diyanet İşleri Kur'an-ı Kerim Türkçe Meali. 26 Şubat 2023. https://acikkuran.com/23/14
• Fârisî, Abdülgāfir. Târîhu Nîsâbûr: el-Müntehab mine’s-siyâk. haz. Mahmûd Kâzım el-Mahmûdî. Kum: Cemâatü’l-Müderrisîn, 1362/1403/1983.
• Gargu Karadeniz, Hatice. Ebû Abdurrahman es-Sülemî ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî. Keşfü’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Baskı, 2010.
• Hücvîrî. Keşfü’l-mahcûb. tsh. Muhammed Abbâsî. Tahran: Müessese-i Matbûâtî-i Emîr-i Kebîr, 1336/1920.
• İbn Kesîr, Ebü'l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye (Büyük İslâm Târihi). çev. Mehmet Keskin. 15 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Salâh Muhammed el-Hıyemî; râceahu Abdülkādir el-Arnâût - Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 21 Cilt. Katar: Vizâretü’l-Evkāf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Özel Baskı, 1436/2015.
• İbnü’l-Cevzî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkādir Ata - Mustafa Abdülkādir Ata. 18 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’târîh. 12 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır - Dârü Beyrut, 1386/1966.
• İbnü’l-Esîr. el-Lübâb fî tehzîbi’l-ensâb. 3 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, [t.y.].
• İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkādir el-Arnâût - Mahmûd el-Arnâût. 10 Cilt. Dımaşk - Beyrut: Dârü İbn Kesîr, 1410/1989.
• İbnü’l-Mülakkın. Tabakātü’l-Evliyâ’. thk. Nûreddin Şerîbe. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 2. Baskı, 1406/1986.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Letâifü’l-iʿlâm fî işârâti ehli’l-ilhâm. thk. Saîd Abdülfettâh. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1996.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Tasavvuf Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-müellifîn. 8 (15) Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsenna - Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, [t.y.].
• Kelâbâzî, Muhammed b. İbrâhim. et-Taarruf (Doğuş Devrinde Tasavvuf). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 1992.
• Kelâbâzî. et-Taarruf. tsh. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Knysh, Alexander. Tasavvuf Tarihi. çev. İhsan Durdu. İzmir: Ufuk Yayınları, 2011.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Baskı, 2009.
• Massignon, M. Louis. İslâm’ın Mistik Şehidi Hallâc-ı Mansûr’un Çilesi. çev. İsmet Birkan. Ankara: Ardıç Yayınları, 2006.
• Nîsâbûrî, Hâkim. Târîhu Nîsâbûr. thk. Mâzin b. Abdirrahman el-Bahsılî el-Beyrutî. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1427/2006.
• Öngören, Reşat. “İbrâhim b. Muhammed Nasrâbâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/417-418. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. bi-i‘tinâ’ Sven Dedering. 29 Cilt. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 2. Baskı, 1394/1974.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. nşr. Muhammed Emîn. Beyrut: Muhammed Hâşim el-Kütübî, 1976.
• Sezgin, Fuat. Târîhü't-türâsi'l-Arabî: el-Akāid ve’t-tasavvuf, fehârisü’l-mücellidi’l-evvel. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. 8 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1403/1983.
• Sübkî. Tabakātü’ş-şâfi‘iyyeti’s-sugrâ. thk. Muhyiddin Ali en-Necîb. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1434/2013.
• Sülemî “Kitâbü’s-Semâ‘”. thk. Nasrullah Pûrcevâdî. Mecmûa-i Âsâr-ı Ebû Abdurrahman Sülemî. nşr. Nasrullah Pûrcevâdî. 2/1-31. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî 1372/1993.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed. “Kitâbü mehâsini’t-tasavvuf”. thk. Kenneth Honerkamp. Mecmûa-i Âsâr-ı Ebû Abdurrahman Sülemî. nşr. Nasrullah Pûrcevâdî - Muhammed Sûrî. 3/121-147. Tahran: Müessese-i Pejûheşî-i Hikmet ve Felsefe-i İran; Berlin: Müessese-i Mütâlaât-i İslâmî Dânişgâh-ı Âzâd-ı Berlin (Institute of Islamic Studies Free University of Berlin), 1388 hş./2009.
• Sülemî. “Beyanü ahvâli’s-sûfiyye”. thk. Süleyman Ateş. 133-141. Tis‘a Kütüb li-Ebî Abdirrahman es-Sülemî. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi 1981.
• Sülemî. “Beyânü ahvâli’s-sûfiyye”. thk. Süleyman Ateş. 133-141. Tis‘a Kütüb li-Ebî Abdirrahman es-Sülemî. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi 1981.
• Sülemî. “Edebü mücâleseti’l-meşâyıh ve hıfzu hurumâtihim”. thk. Kenneth Honerkamp. Mecmûa-i Âsâr-ı Ebû Abdurrahman Sülemî. nşr. Nasrullah Pûrcevâdî - Muhammed Sûrî. 3/89-121. Tahran: Müessese-i Pejûheşî-i Hikmet ve Felsefe-i İran; Berlin: Müessese-i Mütâlaât-i İslâmî Dânişgâh-ı Âzâd-ı Berlin (Institute of Islamic Studies Free University of Berlin), 1388 hş./2009.
• Sülemî. “Kitâbü Beyâni’ş-şerîati ve’l-hakīkati”. thk. Muhammed Sûrî. Mecmûa-i âsâr-i Ebû Abdurrahman es-Sülemî. nşr. Nasrullah Pûrcevâdî - Muhammed Sûrî. 3/383-407. Tahran: Müessese-i Pejûheşî-i Hikmet ve Felsefe-i İran; Berlin: Müessese-i Mütâlaât-i İslâmî Dânişgâh-ı Âzâd-ı Berlin (Institute of Islamic Studies Free University of Berlin), 1388 hş./2009.
• Sülemî. “Kitâbü Sülûki’l-ârifîn”. thk. Süleyman Ateş. Mecmûa-i âsâr-i Ebî Abdirrâhmân Sülemî. nşr. Nasrullah Pûrcevâdî - Muhammed Sûrî. 3/557-581. Tahran: Müessese-i Pejûheşî-i Hikmet ve Felsefe-i İran; Berlin: Müessese-i Mütâlaât-i İslâmî Dânişgâh-ı Âzâd-ı Berlin (Institute of Islamic Studies Free University of Berlin), 1388 hş./2009.
• Sülemî. “Menâhicü’l-ârifîn”. thk. Etan Kohlberg. Mecmûa-i Âsâr-i Ebû Abdurrahman Sülemî. nşr. N. Pûrcevâdî. 2/133-159. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1372/1993.
• Sülemî. “Mes’eletü derecâti’s-sâdikīn fi’t-tasavvuf”. thk. Kenneth Honerkamp. Mecmûa-i âsâr-i Ebî Abdirrâhmân Sülemî. nşr. Nasrullah Pûrcevâdî - Muhammed Sûrî. 3/63-89. Tahran: Müessese-i Pejûheşî-i Hikmet ve Felsefe-i İran; Berlin: Müessese-i Mütâlaât-i İslâmî Dânişgâh-ı Âzâd-ı Berlin (Institute of Islamic Studies Free University of Berlin), 1388 hş./2009.
• Sülemî. “Mesâilü veredet min Mekke”. thk. Gerhard Böwering. Mecmûa-i Âsâr-ı Ebû Abdurrahman Sülemî, nşr. Nasrullah Pûrcevâdî - Muhammed Sûrî. 3/455-460. Tahran: Müessese-i Pejûheşî-i Hikmet ve Felsefe-i İran; Berlin: Müessese-i Mütâlaât-i İslâmî Dânişgâh-ı Âzâd-ı Berlin (Institute of Islamic Studies Free University of Berlin), 1388 hş./2009.
• Sülemî. “Mutasavvıfların Hâlleri”. çev. Süleyman Ateş. Tasavvufun Ana İlkeleri: Sülemî’nin Risâleleri. 109-115. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981.
• Sülemî. “Risâletü ravzati’l-mürîdîn”. thk. Muhammed Sûrî. Mecmûa-i Âsâr-ı Ebû Abdurrahman Sülemî. nşr. Nasrullah Pûrcevâdî - Muhammed Sûrî. 3/363-383. Tahran: Müessese-i Pejûheşî-i Hikmet ve Felsefe-i İran; Berlin: Müessese-i Mütâlaât-i İslâmî Dânişgâh-ı Âzâd-ı Berlin (Institute of Islamic Studies Free University of Berlin), 1388 hş./2009.
• Sülemî. “Risâletü’l-Melâmetiyye”. thk. Ebü’l-Alâ Afîfî. Mecmûa-i âsâr-i Ebû Abdurrahman es-Sülemî. nşr. Nasrullah Pûrcevâdî. 2/335-441. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1372/1993. Sülemî. “Şerhu meâni’l-hurûf”. thk. Gerhard Böwering - Bilal Orfali. Resâilü Sûfiyye li-Ebî Abdirrahmân es-Sülemî. Beyrut: Dârü’l-Maşrık, 2009.
• Sülemî. Âdâbü’s-suhbe. thk. Mecdi Fethi es-Seyyid. Tanta: Dârü's-Sahâbe li’t-Türâs, 1410/1990.
• Sülemî. Suâlâtü’s-Sülemî li’d-Dârekutnî. thk. Ferîk mine’l-bâhisîn. [y.y.]: 1427/2006.
• Sülemî. Tabakātü’s-sûfiyye (İlk Zahid ve Sûfîler). çev. Abdürrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2018.
• Sülemî. Tabakātü’s-sufiyye. thk. Nûreddin Şerîbe. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 4. Baskı, 1434/2014.
• Sülemî. Ziyâdâtu Hakāiki't-tefsîr (The minor Qur'an commentary of Abu Abd ar-Rahman Muhammad). thk. Gerhard Böwerıng. Beyrut: Dârü'l-Meşrık, 1995.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. Tabakātü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1396/1976.
• Uludağ, Süleyman. “Muhammed b. Hüseyin Sülemî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/53-55. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Yazıcı, Tahsin. “Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/220-222. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Tezkiretü’l-huffâz. 2 (4) Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1956.
• Zehebî, Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnaût - Muhammed Naîm el-Araksûsî. 23 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.
• Zehebî. el-İber fî haberi men gaber. thk. Ebû Hâcer Muhammed es-Saîd b. Besyûnî Zağlûl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
• Zehebî. Mîzânü’l-i‘tidâl. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Abdülfettâh Ebû Sünne. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1995.
• Zehebî. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1424/2003.